Όλοι μας έχουμε κάποιες βασικές ανάγκες όπως την αυτοσυντήρηση και τη διαιώνιση. Και όλοι μας έχουμε τη βασική ανάγκη του ανήκειν. Ανήκουμε στην ομάδα, στη φυλή, στη φατρία, στο έθνος, στη θρησκεία. Η ανάγκη του ανήκειν σχετίζεται άμεσα με την επιβίωση επειδή ενωμένοι μπορούμε να αντιμετωπίσουμε καταστάσεις που αν είμαστε μόνοι θα μας συνέτριβαν. Είναι τόσο ισχυρή αυτή η ανάγκη που μπορεί να εξουδετερώσει κάθε δύναμη λογικής. Για τούτο λογομαχίες για το πιο πολιτικό κόμμα ή ποιο έθνος είναι το καλύτερο δεν οδηγούν πουθενά και δεν έχουν νόημα.
Η ομάδα μάς δίνει την αίσθηση της ασφάλειας έναντι των εχθρών ή των ανταγωνιστών. Επί πλέον η ομάδα δίνει ένα βήμα απ’ όπου μπορεί ν’ ακουστεί η φωνή μας. Είναι τόσο ισχυρά αυτά τα κίνητρα ώστε να εξηγείται το γιατί σπουδαίοι επιστήμονες και καλλιτέχνες είχαν συνταχθεί με τον Χίτλερ, τον Μουσολίνι, τον Μάο, τον Χομεϊνί, τον Παπαδόπουλο. Πολλοί άνθρωποι δεν διστάζουν να πουλήσουν την ψυχή τους στον διάβολο για το αντίτιμο του δημοσίου βήματος. Το ίδιο συμβαίνει με λιγότερο σημαντικούς ανθρώπους που αλλάζουν πολιτικές πεποιθήσεις και κόμμα ανάλογα με τους κυρίαρχους ανέμους της εποχής.
Σήμερα ο κυρίαρχος άνεμος είναι της καινοτομίας, της διαρκούς οικονομικής μεγέθυνσης, της αγοράς. Πολλοί λένε ότι η αγορά, ό,τιδήποτε σημαίνει αυτό, μας έχει αναγάγει σε εμπορεύσιμες οντότητες και πουλάμε σ’ αυτή τις ικανότητες και την εργασία μας. Κάποιοι από τους επικριτές της αγοράς υποστηρίζουν τα απολυταρχικά συστήματα της πρώην σοσιαλιστικής Ανατολικής Ευρώπης. Οι τελευταίοι ξεχνούν ότι οι πολίτες σε εκείνα τα καθεστώτα δεν ήταν εμπορεύσιμα είδη αλλά κάτι χειρότερο, ήταν ιδιοκτησία του κράτους. Ο ίδιος ο Μάο είχε δηλώσει με ειλικρίνεια ότι τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι καταδικαστέα ως αστική επινόηση γιατί ο πολίτης ανήκει στο κράτος. Η κοινωνία μας έχει πολλές αδυναμίες αλλά δεν πιστεύω ότι η αντικατάστασή της με μια άλλη δικτατορική, αριστερού ή δεξιού τύπου, όπου οι πολίτες είναι στοιχειώδη εξαρτήματα της κρατικής μηχανής συνιστά λύση. Η λύση είναι να εντοπίσουμε τα προβλήματα και να τα προσεγγίσουμε μέσα από ένα σύστημα που εγγυάται τα ανθρώπινα δικαιώματα και την προσωπική ελευθερία. Μέσα από ένα σύστημα όπου οι άνθρωποι έχουν βεβαιότητα 55 ή 60%, όπως είχε πει κάποιος. Γιατί βεβαιότητα 75% είναι πολύ ύποπτη και βεβαιότητα 100% είναι φανατισμός, κοινωνική αλητεία, έγκλημα.
Με ρωτούν συχνά τι προβλέπω στο μέλλον να γίνει σε αυτόν ή εκείνο τον τομέα. Πάντα απαντώ ότι έχω αδυναμία πρόβλεψης του μέλλοντος και μεγάλη δυσκολία πρόβλεψης του παρελθόντος. Δεν προσπαθώ να ευφυολογήσω. Υπάρχει ολόκληρη μαθηματική θεωρία πρόβλεψης ή καλύτερη εξομάλυνσης του παρελθόντος. Μιλώντας απλούστερα, σκεφθείτε την ιστορία του ελληνικού εμφυλίου πολέμου. Αλλιώς γράφτηκε από τους δεξιούς και αλλιώς από τους αριστερούς. Η οποιαδήποτε ιστορία γράφεται μέσα από μια μείξη φημών, γεγονότων που παραμορφώνονται από στόμα σε στόμα, γραπτά που διαρκώς ανασκευάζονται ανάλογα με τις προκαταλήψεις του συγγραφέα. Στο τέλος η απόλυτη ιστορική αλήθεια παύει να έχει νόημα. Μαθαίνουμε αυτή την εξελισσόμενη και ανακριβή ιστορία για να αντιληφθούμε την προέλευσή μας και τη θέση μας στον κόσμο, για να βρούμε μια ταυτότητα που θα δώσει νόημα στην ύπαρξή μας.
Η ιστορία δεν μας διδάσκει νόμους γιατί δεν υπάρχουν νόμοι της ιστορίας, όπως υπάρχουν νόμοι στον ηλεκτρομαγνητισμό ή τη βαρύτητα. Αυτό που ισχύει για μια κοινωνία δεν ισχύει για την άλλη, και αυτό που ισχύει στον 10ο αιώνα δεν ισχύει στον 21ο . Γι’ αυτό δεν υπάρχει θεωρία που προβλέπει οικονομικές κρίσεις, επαναστάσεις ή την πτώση του τοίχου του Βερολίνου. Άλλωστε οι νόμοι της φυσικής υπόκεινται στην πειραματική επιβεβαίωση και την πιθανή διάψευση. Τα δόγματα, ιδεολογικά ή κοινωνικά, δεν υπόκεινται ούτε σε επιβεβαίωση ούτε σε διάψευση. Στην ιστορία υπάρχει μόνο ανθρώπινη αταξία και κάποιες τάσεις. Μόλις βρούμε την ταυτότητά μας, χαράζουμε τη δική μας πορεία σ’ αυτή την αταξία.
Πρόκειται για μια πορεία με πολλά σφάλματα και πολλές διορθώσεις καθ’ οδόν. Δεν υπάρχει ο απόλυτος σκοπός όπως για παράδειγμα η αναρχία ή η τέλεια ισότητα ή ο παράδεισος του ενός ή του άλλου οικονομικού συστήματος. Ο απόλυτος σκοπός, αν υπήρχε, θα απαιτούσε τον απόλυτο καταναγκασμό και την απόλυτη βία, κάτι που έχει υπάρξει και φοβάμαι ότι ακόμη υπάρχει μόνο στα κεφάλια κάποιων ηγετών. Ο απόλυτος σκοπός ήταν και είναι τόσο απόμακρος όσο και το αεικίνητο στη φυσική. Η μόνη διαφορά είναι ότι το αεικίνητο της φυσικής προκαλεί μόνο ειρωνικά χαμόγελα και κανείς λογικός άνθρωπος δεν το ψάχνει πλέον. Δυστυχώς το αεικίνητο της κοινωνίας ακόμη το ψάχνουν και αντί για ειρωνικά χαμόγελα προκαλεί αιματοχυσίες. Οι τόσοι πόλεμοι στο παρελθόν και σήμερα το μαρτυρούν.
Είμαστε τόσο διαφορετικοί μεταξύ μας, οι επιθυμίες μας ποικίλουν και οι ανταγωνιστικές τριβές είναι τόσες που μόνο με συμβιβασμούς προχωρούμε. Θυσιάζουμε μέρος της ελευθερίας μας για να συμβιώσουμε, θυσιάζουμε την ευτυχία της άγνοιας αποκτώντας επιστημονική γνώση, αποφεύγουμε την τέλεια δικαιοσύνη γιατί είμαστε ατελείς και χρειαζόμαστε το έλεος, μοιραζόμαστε πολλά αγαθά γιατί η γη που μας τα παρέχει είναι κοινή και πεπερασμένη. Όμως στο τέλος εμείς ως άτομα ή κοινωνίες κάνουμε αυτές τις επιλογές που είναι όλες στα μέτρα μας και δεν έχουν τίποτα το απόλυτο. Το απόλυτο εκτός από παράλογο είναι ανύπαρκτο.
Παθολογική έκφραση του ανήκειν είναι ο εθνικισμός. Είναι αποτέλεσμα συλλογικού εξευτελισμού ή συλλογικής ανεπάρκειας και ανασφάλειας. Σύνηθες σύνδρομο είναι η επιστροφή σε κάποιο ένδοξο παρελθόν, παρμένο συνήθως από μύθους, και ο φθόνος προς τους ανεπτυγμένους και ισχυρούς. Οι εθνικιστές περιμένουν τον μεγάλο ηγέτη που θα τους οδηγήσει στην κορυφή και στη δόξα. Μεγάλο μερίδιο στις σημερινές αιματοχυσίες έχει ο εθνικισμός. Έχουμε παραδείγματα από τη Γιουγκοσλαβία, τη χώρα των Βάσκων, τη Μέση Ανατολή, τη Β. Ιρλανδία. Είναι ειρωνεία ότι αυτά συμβαίνουν στην εποχή της λεγόμενης παγκοσμιοποίησης. Οι ομάδες και οι κοινωνίες κλείνονται στον εαυτό τους την ίδια στιγμή που τα σύνορα ανοίγουν και τα άτομα ταξιδεύουν σε λίγες ώρες οπουδήποτε ή συναλλάσσονται ηλεκτρονικά με οιονδήποτε, συνήθως άγνωστο, στον πλανήτη με την ταχύτητα του φωτός.
Την ίδια ώρα ο εργάτης μιας πλούσιας χώρας μπορεί να εκμεταλλεύεται έναν εργάτη μιας φτωχής χώρας. Χάρη στο διεθνές εμπόριο ο Ευρωπαίος εργάτης αγοράζει με το μισθό μιας ώρας ένα πουκάμισο κατασκευασμένο στο Μπαγκλαντές, όπου ο εργάτης αγοράζει το ίδιο πουκάμισο με τον μισθό μιας ημέρας ή μιας εβδομάδας. Η διαφορά εισοδήματος, μεταξύ άλλων οφείλεται στην κοινωνική ανάπτυξη της Ευρώπης που επέτρεψε, μέσα από αγώνες ετών, την αύξηση των αποδοχών. Το ημερομίσθιο του εργάτη του Μπαγκλαντές είναι το 1/20 ή το 1/30 της αξίας του προϊόντος που παράγει. Η υπόλοιπη αξία είναι άλλα κόστη παραγωγής, διαφήμιση και αμοιβές μεσαζόντων. Η χώρα αυτή πασχίζει να βγει από την υπανάπτυξη με το μόνο πλεονέκτημα που διαθέτει, την εξευτελιστικά φτηνή εργασία. Οι άνθρωποι εκεί έχουν καταλάβει ότι με τον τρόπο που δουλεύει το διεθνές οικονομικό σύστημα, για να μπορέσει μια χώρα να ξεφύγει από τον φαύλο κύκλο της φτώχειας πρέπει να μπει δυνατά στον κύκλο της παραγωγής και της κατανάλωσης, όπως τώρα η Κίνα.
Το διεθνές εμπόριο έχει δέσει τις χώρες μεταξύ τους. Αν κάποια φτωχή χώρα θέλει να παραμείνει ανεξάρτητη, τότε θα πρέπει να ξεχάσει την οικονομική ανάπτυξη. Έξοδος από τη φτώχεια σημαίνει αλληλεξάρτηση. Για την ώρα το 40% των κατοίκων της γης παράγουν μόνο το 3% του παγκόσμιου πλούτου και παραμένουν στο περιθώριο.
Η Ελλάδα είναι ανεπτυγμένη χώρα. Απολαμβάνει όλα τα θετικά και αρνητικά του διεθνούς εμπορίου, της συμμετοχής στις αγορές και της μεγάλης κατανάλωσης. Σήμερα βρίσκεται στη δίνη μιας μεγάλης οικονομικής κρίσης. Η κρίση αυτή δεν είναι πρωτοφανής. Την έχουν βιώσει στο παρελθόν οι ΗΠΑ και η Νότια Αμερική και κατά καιρούς πολλές χώρες της Ευρώπης και της Ασίας. Εκείνο που την κάνει πρωτοφανή είναι οι διεθνείς αλληλεπιδράσεις που είναι σχεδόν ακαριαίες. Πολλοί έχουν αναλύσει τα αίτια της κρίσης. Θα ήθελα να σταθώ σε μια αιτία που δεν της έχει δοθεί σχεδόν καμιά βαρύτητα, εκείνη των βιοφυσικών ορίων.
Οι περισσότερες οικονομικές θεωρίες παρουσιάζουν την οικονομία σαν κάτι αιθέριο που βασίζεται κυρίως στην εργασία και στο κεφάλαιο. Αγνοούν τελείως τις υπηρεσίες του φυσικού και του βιολογικού περιβάλλοντος χωρίς τις οποίες δεν υπάρχει οικονομία και δεν υπάρχουν άνθρωποι. Το οικοσύστημα παρέχει στην οικονομία πρώτες ύλες όπως ξυλεία, μέταλλα, καύσιμα, τρόφιμα, φάρμακα, νερό και αέρα ∙ υπηρεσίες όπως τους κύκλους του οξυγόνου, το άνθρακα και του νερού, τη φωτοσύνθεση και τη δημιουργία εύφορου εδάφους ∙ τέλος απορροφά τα απόβλητα. Η οικονομική αξία αυτών των υπηρεσιών εκτιμάται ετησίως σε πολλές δεκάδες τρισεκατομμυρίων ευρώ.
Σήμερα χάρη στην τεχνολογία είμαστε 7 δισεκατομμύρια και αυξανόμαστε. Ταυτόχρονα αυξάνεται η κατανάλωση διαρκώς. Χωρίς την κατανάλωση δεν υπάρχει οικονομική μεγέθυνση και κατά συνέπεια δεν ανέρχεται το βιοτικό μας επίπεδο. Όμως πολλοί παραγωγικοί τομείς δεν έχουν άλλα περιθώρια μεγέθυνσης. Οι υδατικοί πόροι εξαντλούνται, το κλίμα αλλάζει μη αναστρέψιμα και θα παραμείνει έτσι για αρκετές χιλιάδες χρόνια στο μέλλον, η παραγωγή τροφής από τη γεωργία ή την αλιεία αγγίζει τα μέγιστα όρια, τα ορυκτά καύσιμα αργά ή γρήγορα κι αυτά θα φτάσουν στα όριά τους, η βιοποικιλότητα έχει εισέλθει στον έκτο μεγάλο κύκλο εξαφάνισης, ο οποίος είναι ίσως πιο επικίνδυνος από την κλιματική αλλαγή. Η παρούσα οικονομική κρίση σε κάποιο βαθμό είναι αποτέλεσμα της αδυναμίας του οικοσυστήματος να στηρίξει την υπέρμετρη παγκόσμια κατανάλωση.
Αλλά η κατανάλωση είναι εθιστική σαν τα ναρκωτικά. Δημιουργεί ένα φαύλο κύκλο στα άτομα που αποζητούν την υπαρξιακή τους ολοκλήρωση, την εξουσία και την ευτυχία μέσα από τη διαρκώς μεγεθυνόμενη οικονομία. Αλλά όσο πιο πολύ καταναλώνουν, τόσο πιο μακρινή γίνεται η ολοκλήρωση και η ευτυχία. Στο τέλος η οικονομική ανάπτυξη γίνεται αυτοσκοπός και ως τέτοιος, απόλυτος σκοπός, και άρα παράλογος και ανέφικτος. Όλοι σήμερα ανησυχούν για το περιβάλλον αλλά ελάχιστοι κάνουν κάτι γι’ αυτό.
Περάσαμε αρκετές δεκαετίες με δανεικά από τις τράπεζες και τη φύση. Σήμερα ήρθε ο λογαριασμός και είναι δυσάρεστος. Αισθάνομαι όμως πολύ άσχημα με το κλίμα πανικού που ενσπείρουν τα ΜΜΕ και κάποιοι ειδήμονες. Όταν μια κοινωνία παραλύσει από τον πανικό χάνει την ικανότητά της να δράσει.
Αισθάνομαι ακόμη πιο άβολα όταν βλέπω να κατεδαφίζονται χωρίς λογική θεσμοί, όπως η δημόσια παιδεία, που έχουν αντέξει στο χρόνο. Κατεδαφίζονται στο όνομα υποτιθέμενης αναγκαιότητας, υποτιθέμενου εκσυγχρονισμού, υποτιθέμενης απαίτησης εκείνων των οργανισμών του τεράστιου κεφαλαίου που θέλουν να κατακτήσουν τον κόσμο και να εκμηδενίσουν την πολιτική και τους κοινωνικούς θεσμούς της. Ουσιαστικά εγκαθίσταται βαθμιαία μια δικτατορία των μεγάλων χρηματοπιστωτικών οργανισμών και εταιρειών σε βάρος των δημοκρατικών θεσμών.
Εσείς οι νέοι έχετε αιφνιδιασθεί και απογοητευθεί από την κατάσταση. Βλέπετε τις προοπτικές σας περιορισμένες, τα όνειρά σας αντιμέτωπα με τον αδύναμο και αδέξιο λόγο της πολιτικής σήμερα, τα περιθώρια κίνησής σας μικρά. Εγώ σας λέω το αντίθετο. Σήμερα ανοίγει ο δρόμος της γνώσης για σας και η γνώση είναι η ύψιστη ισχύς, είναι ο μεγαλύτερος εχθρός του φανατισμού και του σκοταδισμού, είναι ο τρόμος κάθε δικτάτορα που κάθεται στο απαστράπτον γραφείο του και καθορίζει την τύχη εκατομμυρίων μέσα από χρηματοπιστωτικές εξισώσεις και δογματικούς αφορισμούς. Είναι ο φόβος του δειλού πολιτικού που σκύβει το κεφάλι στους γραφειοκράτες των ισχυρών χωρών ή του δογματικού ηγέτη που αναμασά κοινοτοπίες εποχών του παρελθόντος. Όταν λέω γνώση δεν εννοώ κάτι στατικό αλλά κάτι που διαρκώς μεταβάλλεται. Ουσιαστικά στο Πολυτεχνείο μάθατε την τέχνη του να συλλογίζεσθε και να ερευνάτε. Μπαίνετε σε ένα κόσμο δύσκολο αλλά και κόσμο ωραίο που δεν είναι μόνο ευρώ και δολάρια αλλά είναι μια πρόκληση. Έχετε άγχος αν θα τα καταφέρετε, αν θα αντεπεξέλθετε στις δυσκολίες της ζωής, τι θα συμβεί στο μέλλον. Σας διαβεβαιώ ότι όλα θα πάνε καλά αρκεί να κρατήσετε την περιέργειά σας για τον κόσμο ζωντανή, αν είσθε ανεκτικοί στο διαφορετικό, αν έχετε αγάπη γι’ αυτό τον κόσμο, αν η βεβαιότητά σας δεν ξεπερνάει το 60%. Θ’ ακούσετε πολλούς σαν κι εμένα να σας συμβουλεύουν με την άνεση του ειδικού. Ακούστε με προσοχή αλλά μην παίρνετε τίποτα ως δεδομένο. Αμφισβητήστε την αυθεντία, περάστε την από το δικό σας φίλτρο. Η Ιστορία βρίθει από λάθος αυθεντίες σε κάθε τομέα. Λίγο μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο γνωστός Έλληνας φυσικός είχε αποδείξει ότι η πτήση διαστημοπλοίου προς τη σελήνη αποκλείεται από τους νόμους της φυσικής. Το 1989 κάποιοι χημικοί ανακοίνωσαν την ψυχρή σύντηξη που θα έλυνε το παγκόσμιο ενεργειακό πρόβλημα. Περίπου την ίδια εποχή ο Νομπελίστας φυσικός Shockley, και εκ των εφευρετών του τρανζίστορ, δώριζε το σπέρμα του γιατί πίστευε ότι οι απόγονοί του θα ήταν αναγκαστικά μεγαλοφυείς. Προ πάντων μην ακούτε αβασάνιστα τους προφήτες των κοινωνικών φαινομένων. Οι δυνατότητες πρόγνωσης στα κοινωνικά τις περισσότερες φορές δεν διαφέρουν από αυτές μιας χαρτορίχτρας.
Ο κόσμος πάντα περνούσε από κρίσεις και δύσκολες εποχές. Θα σας θυμίσω μόνο τους πολέμους που είχαν ζήσει οι Έλληνες πριν από το 1950 χωρίς να χάσουν τη διάθεσή τους για τη ζωή. Μην αφήσετε να χαθούν τα πιο ωραία σας χρόνια για χάρη των εμπόρων του πανικού. Κάνετε την επανάστασή σας χωρίς φανατισμό, χωρίς βία, με το χαμόγελο σε ετοιμότητα. Κάνετε την επανάστασή σας για τον εαυτό σας και την κοινωνία. Έχετε δύο πράγματα ανεκτίμητα, τη ζωή και τη γνώση. Καλή τύχη!
Γιάννης Φίλης