του Γιάννη Α. Φίλη - Δημοσιεύθηκε στα Χανιώτικα Νέα στις 3 Σεπτεμβρίου 2016 στο ένθετο "Διαδρομές"

Στο αεροδρόμιο του Σαντιάγο, της πρωτεύουσας της Χιλής, περιμένω την πτήση για το Νησί του Πάσχα ή Iσλα ντε Πάσκουα στα Ισπανικά ή Ράπα Νούι στη γλώσσα των ιθαγενών. Ενα απομονωμένο νησί όπου άνθισε και έσβησε σε μερικές εκατονταετίες ένας πολιτισμός επειδή οι κάτοικοι εξάντλησαν το περιβάλλον με τη συνήθη ανθρώπινη αλαζονεία και έλλειψη σωφροσύνης. Στην αίθουσα αναμονής σχεδόν όλοι παίζουν με τις οθόνες των κινητών τους. Μόνο ένας διαβάζει ένα βιβλίο. Μήπως είμαι απολίθωμα της εποχής μου;

H πτήση διαρκεί πεντέμιση ώρες πάνω από τον νότιο Ειρηνικό. Εξω δεν βλέπεις τίποτα άλλο από τον ατέλειωτο ωκεανό. Το νησί του Πάσχα είναι το πιο απόμακρο κατοικημένο μέρος του πλανήτη. Απέχει 3700 χιλιόμετρα από τη Χιλή στα ανατολικά και 2100 χιλιόμετρα από τα Νησιά Πίτκαιρν στα δυτικά. Μοιάζει με ορθογώνιο ισοσκελές τρίγωνο πλευράς 16 χιλιομέτρων και υποτείνουσας 23 χιλιομέτρων. Ενα μικρό ηφαιστειογενές νησί με μέγιστο υψόμετρο τον κρατήρα Μάουνγκα Τερεβάκα στα 511 μ. Είναι σχεδόν γυμνό από βλάστηση επειδή οι Πολυνήσιοι του Ράπα Νούι που το εποίκησαν γύρω στο 900 μ.Χ. την κατέστρεψαν. Φυσάει παντού δυνατός άνεμος. Ολο το νησί είναι από λάβα. Οι πιο πολλές ακτές απόκρημνες, σχεδόν κατακόρυφες. Εδώ ζουν σήμερα κάπου 6.000 άνθρωποι, κυρίως από τον τουρισμό.

Το πρωί στο εστιατόριο συναντώ ένα ζευγάρι Κινέζων με τη μικρή τους κόρη. Το κορίτσι ασχολείται με το φαγητό του ενώ οι ενήλικοι παίζουν αμίλητοι με τα κινητά τους. Πολλοί σήμερα αναζητούν ισορροπία στον εικονικό κόσμο του Facebook. Η αποδοχή με τα likes είναι το ύψιστο βραβείο. Αργότερα τους μίλησα. Και οι δύο ευγενέστατοι. Μού είπαν ότι ζουν στις ΗΠΑ.

ΤΑ ΑΓΑΛΜΑΤΑ ΜΟΑΪ

Το Ράνο Ραράκου είναι ηφαιστειακός κρατήρας στις πλαγιές του οποίου οι ιθαγενείς σκάλιζαν πάνω στην πορώδη ηφαιστειακή πέτρα τα γνωστά μονολιθικά αγάλματα που λέγονται μοάι. Στις πλαγιές του ηφαιστείου βρίσκονται ακόμη 397 αγάλματα, μερικά βυθισμένα στο έδαφος, μερικά ημιτελή. Το νησί έχει συνολικά περίπου 900 μοάι που ποικίλουν σε ύψος από λίγο πάνω από ένα μέτρο μέχρι 10 μέτρα και βάρος που φτάνει τους 80 τόνους. Οι αρχηγοί του νησιού ανταγωνίζονταν ποιος θα σκαλίσει το μεγαλύτερο άγαλμα για να δείξει τη θέση του στην κοινωνία, κάπως σαν τους σύγχρονους πλούσιους με το μεγαλύτερο σπίτι ή αυτοκίνητο. Το ημιτελές γιγάντιο μοάι που επιστέγασε την ανταγωνιστική Βαβέλ μεταξύ 1000 και 1600 μ.Χ., έχει ύψος 21 μέτρα και εκτιμώμενο βάρος 270 τόνους. Ενας γίγαντας μισοθαμμένος στο έδαφος, χωρίς σαφή μέλη, μέρος της ηφαιστειογενούς πλαγιάς που ποτέ δεν αποκολλήθηκε απ’ αυτήν. Μόνο το πρόσωπό του φαίνεται καθαρά σαν πεθαμένου προτού τον σκεπάσει το χώμα. Αναρωτιέται κανείς πώς θα μετέφεραν τον γίγαντα οι κάτοικοι με τα ιδιοφυή αλλά πενιχρά τους μέσα.

Τα μοάι συμβολίζουν τους προγόνους και κοιτάζουν προς τους οικισμούς για να τους προστατεύουν από το κακό, όπως τα τεράστια χριστιανικά αγάλματα στις περισσότερες λατινοαμερικάνικες πόλεις ή τα εικονίσματα στην Ελλάδα. Είναι σκαλισμένα με κοπίδια από βασάλτη. Υπάρχουν πολλές θεωρίες πώς μετέφεραν από το λατομείο τα αγάλματα στην τελική τους θέση πάνω σε πλατφόρμες που λέγονται άχου. Κατά μία απ’ αυτές, τα τραβούσαν με τα χέρια πάνω σε κυλινδρικούς κορμούς δέντρων με σκοινιά που κατασκεύαζαν από φυτικές ίνες. Στην πλατφόρμα είχαν ετοιμάσει επικλινή επιφάνεια από πέτρες όπου τα τραβούσαν με πολλή προσοχή και μετά τους έδιναν την τελική κατακόρυφη θέση με τη βοήθεια των σκοινιών. Η επιχείρηση ήταν πολύ δύσκολη και απαιτούσε τη μυϊκή δύναμη 50 έως 500 ανθρώπων. Αν κάτι πήγαινε στραβά το άγαλμα έπεφτε και κομματιαζόταν. Ολα τα μοάι είναι στραμμένα προς τη ξηρά εκτός από μια συστάδα επτά μοάι στο Αχου Τεπέι που κοιτάζουν τον ωκεανό προς την πλευρά της Πολυνησίας απ’ όπου ήρθαν οι πρόγονοί τους.   Οι τεράστιες κόγχες των ματιών άδειες. Όταν τα τοποθετούσαν στα άχου τους έβαζαν στις κόγχες μεγάλα λευκά κοράλλια με έντονες κόρες στο κέντρο. Τα βλέμματά τους προκαλούσαν δέος. Πώς να φυλάνε σήμερα τους λιγοστούς κατοίκους με τις άδειες κόγχες;

Οι ορθογώνιες πλατφόρμες κατασκευάζονταν με προσοχή από πέτρες με την τεχνική της ξερολιθιάς και είχαν ύψος περίπου ενάμιση μέτρο. Η μεγαλύτερη έχει ύψος 9 μέτρων και μήκος 220 μέτρων. Ακόμη και σήμερα είναι χώροι ιεροί. Στο πίσω μέρος έκαιγαν τους νεκρούς τους και μετά έθαβαν τα υπολείμματα. Όταν εξάντλησαν τα δέντρα και η καύσιμη ύλη σπάνιζε, τους απόθεταν στη φύση όπου μετατρέπονταν σε μούμιες. Σε μέρη της Ασίας ή της Β. Αμερικής αυτή η μεταχείριση των νεκρών λέγεται ταφή του ουρανού και τα σώματα αφήνονται γυμνά στους γύπες και τα κοράκια. Στο Νησί του Πάσχα δεν υπάρχουν όρνεα λόγω της απομόνωσης του νησιού και της δυσκολίας εγκατάστασης μεγάλων ζώων, πουλιών ή ερπετών.

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΝΗΣΙΟΥ

Ο Ολλανδός Jacob Roggeveen ανακάλυψε το νησί στις 5 Απριλίου του 1722, ημέρα του Πάσχα, και του έδωσε το όνομά του. Για τους ιθαγενείς είναι το Ράπα Νούι. Δεν υπάρχει γραπτή ιστορία του νησιού παρά μόνο προφορικές αφηγήσεις, επειδή οι Πολυνήσιοι δεν είχαν γραφή. Οι ιστορικές εκτιμήσεις γεγονότων βασίζονται σε αρχαιολογικά ευρήματα, ραδιοχρονολόγηση, και ανάλυση DNA.

Τα μοάι έχουν στην κεφαλή έναν τεράστιο κύλινδρο που μοιάζει με καπέλο από κόκκινη ηφαιστειακή πέτρα, το πουκάο. Το πουκάο έδινε επί πλέον ύψος στο μοάι και δόξα στον ιδιοκτήτη του και πιθανόν να συμβόλιζε κάποιο διάδημα από φτερά και διακριτικά του αρχηγού. Το πουκάο που ζύγιζε μέχρι 12 τόνους τοποθετείτο τελευταίο πιθανόν μέσω επικλινούς επιφάνειας από πέτρες που έφταναν ως την κεφαλή του μοάι.

Ο ξεναγός μας είναι ιθαγενής και λίγο μπλαζέ που ταιριάζει με το σκουρόχρωμο δέρμα του. Εχει απαντήσεις για όλα και γελάει σπάνια. Το προφίλ του μοιάζει με αυτό των αγαλμάτων. Μας μίλησε για τους προγόνους του που, καθώς είπε, ήρθαν από την Πολυνησία πριν από δύο χιλιάδες χρόνια. Είχα την ατυχή έμπνευση να του πω ότι ήρθαν πριν από χίλια χρόνια. Με κοίταξε με έναν υποδόριο θυμό ανάμικτο με κατανόηση για την άγνοιά μου και μου είπε ότι εκείνοι ήταν δικοί του πρόγονοι και άρα γνώριζε καλύτερα την ιστορία τους και ότι εποίκισαν το νησί το 300 μ.Χ., άρα σχεδόν πριν από δύο χιλιάδες χρόνια παρά κάτι. Ολοι οι άνθρωποι έχουν ανάγκη τους μύθους, ειδικά όταν η επιστήμη τους χαλάει τις αυταπάτες, για να αντέξουν τη σκληρή πραγματικότητα.

Οι αρχαιολόγοι εκτιμούν ότι ο μέγιστος πληθυσμός του νησιού ήταν μεταξύ 15.000 και 30.000 πριν από το 1600. Μετά το 1600 άρχισε η μεγάλη εξάντληση των πόρων, οι εμφύλιες διαμάχες και η συνακόλουθη πτώση του πληθυσμού. Οι Ευρωπαίοι τους έφεραν τον 18ο και 19ο αιώνα τρεις επιδημίες ευλογιάς που εξαφάνισαν τα επτά όγδοα των κατοίκων. Μεταξύ 1862 και 1863 Περουβιανοί δουλέμποροι απήγαγαν 1500 κατοίκους εξαντλώντας σχεδόν τελείως τον ιθαγενή πληθυσμό. Προς τα τέλη του 19ου αιώνα οι καθολικοί ιεραπόστολοι άρχισαν το έργο του προσηλυτισμού αλλά είχαν απομείνει μόνο 111 κάτοικοι.

Στο Ανακένα στα βόρεια βρίσκεται η μοναδική προσβάσιμη παραλία του νησιού όπου μπορεί κανείς να κολυμπήσει. Οι άλλες όλες είναι απόκρημνες. Εχει μήκος 200 μ. και μοιάζει λίγο με τα Φαλάσαρνα. Τα νερά είναι κρύα αλλά διαφανή. Τον Αύγουστο έχει χειμώνα στο νότιο ημισφαίριο. Κολύμπησα μόνο 10 λεπτά κυρίως για τον φόβο των καρχαριών. Οι άλλοι έμειναν έξω.

Στο μικρό λεωφορείο μας μπήκε ένας σκύλος που δεν έλεγε να βγει. Ο ξεναγός τον έδεσε με σκοινί και με δυσκολία τον τράβηξε έξω.

Ο κρατήρας Ράνο Κάου είναι τεράστιος, απόκρημνος και γεμάτος βαθιές λίμνες με νερό και γύρω τους βλάστηση.

Πρέπει να είναι κανείς γυμνασμένος για να κατέβει με δυσκολία ελικοειδώς τα 200 με 300 μέτρα του σχεδόν κατακόρυφου κρατήρα. Ο ξεναγός είπε ότι μικρός κολυμπούσε στις λιμνούλες που έχουν πολύ μικρά ψαράκια.

ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΠΤΗΝΑ

Στους πρόποδες του Ράνο Κάου στο νοτιοδυτικό άκρο του νησιού βρίσκονται τα ερείπια του χωριού Ορόνγκο. Οι κάτοικοι ανέπτυξαν εκεί την τέχνη των αναγλύφων στις πέτρες όπου σκάλιζαν γυναικεία γεννητικά όργανα, ανθρώπους και πουλιά. Στο ενάμιση χιλιόμετρο από την απόκρημνη ακτή βρίσκονται τρεις μικρές βραχονησίδες όπου φωλιάζουν θαλασσοπούλια. Μπορεί κανείς να πάει κολυμπώντας στους βράχους αν το επιτρέπει ο καιρός, αφού πρώτα κατέβει τα 300 μέτρα της σχεδόν κατακόρυφης ακτής. Παλιά έκαναν διαγωνισμό ποιος θα φέρει το πρώτο αυγό των πουλιών από τους βράχους. Κάποιοι πνίγονταν, γίνονταν τροφή για τους καρχαρίες ή σκοτώνονταν στην πάλη να αρπάξουν το αυγό. Ο νικητής είχε για βραβείο τον επίσημο τίτλο του ανθρώπου πτηνού για ένα χρόνο και μια παρθένα κοπέλα. Είναι από τις σπάνιες φορές που ο ξεναγός μας χαμογελάει λίγο καθώς μας λέει, μετά από μικρή παύση για να δώσει έμφαση, ότι αν κάποιος νικούσε και τον επόμενο χρόνο δεν κέρδιζε άλλη παρθένα. Οι άνθρωποι πτηνά ήταν οι αυτοί που διαδέχτηκαν τους ιερείς και τους ηγέτες, όταν οι τελευταίοι έχασαν την εξουσία τους από τους πολεμιστές, λόγω της έλλειψης

εμπιστοσύνης καθώς η περιβαλλοντική υποβάθμιση και ο λιμός κατέστρεφαν το νησί.

Στο Ράπα Νούι όταν γεννιέται ένα παιδί θάβουν στο χώμα τον πλακούντα. Ο ιθαγενής γυρίζει στο τέλος εκεί απ’ όπου προήλθε, τη γη.

ΧΛΩΡΙΔΑ ΚΑΙ ΠΑΝΙΔΑ

Το Νησί του Πάσχα αρχικά ήταν κατάφυτο με 21 είδη δέντρων που έφταναν τα 30 μέτρα ύψος, μεταξύ τους και ένας ενδημικός φοίνικας που έχει πλέον εξαφανιστεί, και πάνω από 25 είδη πουλιών, όπως τα γιγάντια άλμπατρος και τα πουλιά φρεγάτες που τελευταία ανακαλύφθηκε ότι μπορούν να πετούν διαρκώς μέχρι έξι μήνες και να κοιμούνται εν πτήσει πάνω από τον απέραντο ωκεανό χωρίς να πέφτουν.

Τα δέντρα παρείχαν στους ιθαγενείς τροφή, ίνες και ξυλεία που χρησιμοποιούσαν ως καύσιμο, για να φτιάχνουν κυλίνδρους που πάνω του μετέφεραν τα αγάλματα, και για να κατασκευάζουν σπίτια και πιρόγες.

Σήμερα το νησί είναι γυμνό από βλάστηση και η ορνιθοπανίδα του είναι πολύ φτωχή. Γίνονται κάποιες προσπάθειες αναδάσωσης αλλά με εισαγόμενα είδη δέντρων.

Η ΖΩΗ ΣΤΟ ΝΗΣΙ

Η κοινωνία του νησιού ήταν αυστηρά ιεραρχική με την ηγετική κάστα στην κορυφή και τον λαό στη δεύτερη θέση. Οι αρχηγοί κατοικούσαν κοντά στην ακτή, εμπρός από τα μοάι. Τα σπίτια τους ήταν μακρόστενα μήκους δέκα και πλάτους τριών μέτρων, στο σχήμα αναστραμμένης πιρόγας. Η βάση ήταν από πέτρες και οι τοίχοι και η στέγη από φυτικά υλικά. Οι λαϊκοί ζούσαν στα ενδότερα, σε μικρότερα σπίτια με διάφορα αναγκαία όπως κήπο, κοτέτσι, και φούρνο.

Το νησί είχε δώδεκα ζώνες με αντίστοιχες φυλές, αρχηγούς και πλατφόρμες με μοάι. Οι φυλές αρχικά συνεργάζονταν μεταξύ τους αλλά και ανταγωνίζονταν ποιος θα ανεγείρει τα μεγαλύτερα αγάλματα.

Η ζωή στο νησί ήταν το τέλειο παράδειγμα αυτάρκειας καθώς η επικοινωνία με άλλα μέρη ήταν αδύνατη. Ομως οι πρώτοι Πολυνήσιοι έποικοι αμέσως μετά την άφιξή τους άρχισαν την εκχέρσωση. Οι κάτοικοι ζούσαν από τα φυτά, τα πουλιά και λιγότερο τη θάλασσα που δεν είχε κοραλλιογενείς υφάλους για να στηρίξει τη θαλάσσια ζωή. Καθώς ο πληθυσμός αυξανόταν μεγάλωνε και η εκμετάλλευση των πόρων του νησιού. Θυμίζει αυτό τίποτα για τον σημερινό τρόπο ζωής των ανθρώπων σε παγκόσμια κλίμακα;

Από αρχαιολογικά ευρήματα ξέρουμε ότι η κοπή των δασών μεγιστοποιήθηκε το 1400 και γύρω στο 1600 είχε συντελεστεί πλήρως. Με τα δάση χάθηκαν και τα περισσότερα πουλιά. Η ζωή στο κλειστό νησιωτικό σύστημα έγινε σκληρή. Η απόδοση της γεωργίας ελαττώθηκε λόγω διάβρωσης και απώλειας θρεπτικών ουσιών του εδάφους. Ο λιμός που ενέσκηψε απεικονίζεται στα μοάι που τώρα έγιναν μικροσκοπικά με βαθουλωμένα μάγουλα και προεξέχοντα πλευρά. Οι κάτοικοι αισθάνθηκαν προδομένοι από τη θρησκεία και τους ηγέτες. Εκθρόνισαν τους ιερείς και τους αρχηγούς με τη βία και κατέλαβαν τα παραλιακά μέρη. Οι πολεμιστές πήραν την εξουσία στα χέρια τους καθώς η κοινωνία κατέρρεε. Τίποτα όμως δεν μπορούσε να σταματήσει την πτώση μιας κοινωνίας σε αποσύνθεση. Ο εμφύλιος πόλεμος είχε θύματα και τα μοάι. Η μια φυλή έριχνε στο έδαφος τα μοάι της άλλης. Ταυτόχρονα η πείνα οδήγησε στον κανιβαλισμό. Ισως σήμερα αισθανόμαστε απέχθεια για τέτοιες πρακτικές ή, χειρότερα, ανώτεροι απέναντι στους “πρωτόγονους” του Ράπα Νούι, αλλά κανείς μας δεν γνωρίζει τι θα κάνει ο ίδιος κάτω από συνθήκες ακραίας έντασης.

Στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο καταγράφηκαν πολλές περιπτώσεις Ιαπώνων στρατιωτών που επιδόθηκαν σε κανιβαλισμό Κινέζων, κυρίως γυναικών, αφού πρώτα τις βίαζαν, και το 1972 αρκετοί από τους 45 επιβάτες της πτήσης 571 της ουρουγουανής αεροπορίας που συνετρίβη στα χιόνια στις Ανδεις, επέζησαν για πάνω από δύο μήνες τρώγοντας τα διατηρημένα από το κρύο πτώματα των νεκρών συνεπιβατών τους.

Οι ακραίες καταστάσεις διαλύουν πολλούς κρατούντες μύθους και φτιάχνουν καινούργιους πιο βολικούς. Τα ιερά άχου γκρεμίστηκαν. Αυτά που βλέπουμε σήμερα είναι όλα αναστηλωμένα από τους αρχαιολόγους. Οι Ευρωπαίοι έφεραν τον Χριστιανισμό στο νησί που όμως οι ιθαγενείς ανέμειξαν με τις παλιές δοξασίες.

Ο υποσιτισμένος και αποδεκατισμένος πληθυσμός τους λίγο έλειψε να εξαφανιστεί. Ο γνωστός καθηγητής της γεωγραφίας και βιολογίας στο πανεπιστήμιο UCLA, Jared Diamond, έχει αναλύσει πειστικά τους λόγους που το περιβάλλον στο Νησί του Πάσχα κατέρρευσε. Μεταξύ τους η απομόνωση από τον υπόλοιπο κόσμο, η ξηρασία, και η εύκολη πρόσβαση σε όλα του τα σημεία. Είναι δύσκολο να μην σκεφτεί κανείς την αναλογία με τον πλανήτη γη, έναν μοναχικό πλανήτη στο διάστημα που τον εκμεταλλεύονται περισσότερα από 7 δισεκατομμύρια άνθρωποι που έχουν πρόσβαση σε κάθε του σημείο. Θα καταλήξουμε όλοι σαν τους κατοίκους του Νησιού του Πάσχα; Θα πάρουμε δραστικά μέτρα για την ανάσχεση της κλιματικής αλλαγής και της εξάντλησης των βιολογικών και φυσικών πόρων ή θα συνεχίσουμε να λατρεύουμε τους ίδιους θεούς της υπερκατανάλωσης και της διαρκούς οικονομικής μεγέθυνσης;

Ο κόσμος έχει αλλάξει. Οι ιθαγενείς δεν έχουν πια τις τελετουργίες τους, τις κοινωνικές διακρίσεις, τους πολέμους, την κλειστή κοινωνία. Πολλοί φεύγουν για τη Χιλή ή άλλες χώρες για να βρουν κάτι στον σύγχρονο πολιτισμό που δεν τους δίνει το νησί. Ισως μια μέρα επιστρέψουν για να κλείσουν τον κύκλο.

Το Νησί του Πάσχα, το Ράπα Νούι, είναι ένα μοναδικό και εκπληκτικό μέρος. Σε λίγες μέρες μού έμαθε πολλά. Μου έδειξε έναν άλλο πολιτισμό, μια κλειστή, απομονωμένη κοινωνία και τους τρόπους επιβίωσης και αποσύνθεσης. Την άνοδο και την πτώση. Μου έδειξε ότι όσο ευφάνταστος και αν είναι κανείς, δεν μπορεί να υποψιαστεί την ποικιλομορφία του πολιτισμού. Μου έδειξε ότι πίσω από κάθε πολιτισμό υπάρχει ο κοινός παρονομαστής της ανθρωπότητας: οι ίδιοι δαρβινικοί ανταγωνισμοί, ατομικοί ή ομαδικοί, οι ίδιοι φόβοι, τα ίδια ερωτήματα, το ίδιο θαύμα. Είναι αυτό το ανθρώπινο δράμα που αξίζει να του αφιερώσει κανείς μια ολόκληρη ζωή με όλη του την ένταση.

Επιστρέφω από το Ράπα Νούι πλουσιότερος, πολύ πλουσιότερος.