Πυξίδα, Σάββατο 9 Φεβρουαρίου 2011, συνέντευξη στο Μαθιό Φρατζεσκάκη
«..Η υποκειμενική ευτυχία των ανθρώπων, καθ’ οιονδήποτε τρόπο και αν ορίζεται, φθίνει πέρα από κάποιο όριο υλικής ευμάρειας. Οι ιεροκήρυκες όμως της καινοτομίας και των αγορών δεν ασχολούνται με τίποτα περισσότερο από δείκτες ανταγωνιστικότητας και χρηματοοικονομικής κατάστασης. Λιγότερο μετρήσιμα ζητήματα όπως της ευτυχίας ή της ατομικής ελευθερίας θεωρούνται ευτελή και αντάξια μόνο των φιλολογούντων…»
Γιάννης Φίλης, Πρύτανης Πολυτεχνείου Κρήτης
Το Πολυτεχνείο
Συχνά εκφράζεται η άποψη ότι «μιλάμε για ένα ίδρυμα που είναι στα Χανιά αλλά δεν συμπορεύεται με την κοινωνία των Χανίων», την ασπάζεστε αυτή την άποψη;
Η πορεία του Πολυτεχνείου Κρήτης, όπως και κάθε τι ανθρώπινο, έχει τις λαμπρές και σκοτεινές της όψεις. Κάποιοι από τους καθηγητές και τους αποφοίτους του έχουν διακριθεί σε διεθνές επίπεδο, κάποιοι διεξάγουν έρευνα και διδασκαλία υψηλής ποιότητας, και πολλοί υπάλληλοι εργάζονται με όλες τους τις 018δυνάμεις αθόρυβα για να πορευτεί το Ίδρυμα σωστά μέσα από τους δρόμους της γραφειοκρατίας. Από την άλλη πλευρά θυμάμαι περιόδους έντονου κομματισμού κι εκείνη την αξέχαστη εποχή των ΠΣΕ και των ατελείωτων δικαστικών διώξεων. Συνολικά μπορώ να πω ότι το Πολυτεχνείο Κρήτης είναι για τα ελληνικά δεδομένα ένα από τα καλύτερα τεχνολογικά ιδρύματα, όπου οι φοιτητές μπορούν να έχουν άμεση επαφή με τους δασκάλους τους και να δουλέψουν σε ευρύ φάσμα ερευνητικών αντικειμένων κάτω από πολύ καλές συνθήκες.
Ως προς την άποψη ότι το Πολυτεχνείο Κρήτης δεν συμπορεύεται με την τοπική κοινωνία, δεν συμφωνώ. Είναι γενικόλογη και ανακριβής. Αν ιδεί κάποιος τα γεγονότα θα διαπιστώσει το αντίθετο. Το Πολυτεχνείο είναι βασικός οικονομικός παράγοντας του τόπου. Μελέτες, έρευνες, διαλέξεις, σεμινάρια, δωρεές, πολιτιστικές εκδηλώσεις πραγματοποιούνται σε διαρκή βάση για χάρη αυτής της κοινωνίας. Οι φοιτητές μας δίνουν στην πόλη έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα. Σε αυτά προσθέτω τις δωρεές γης για δρόμους και για το κολυμβητήριο, που ελπίζω να λειτουργήσουμε σε συνεργασία με το Δήμο Χανίων, τις δωρεές ηλεκτρονικού υλικού και τη χρηματική ενίσχυση δημόσιων φορέων. Το Πάρκο Διάσωσης Χλωρίδας και Πανίδας είναι στη διάθεση της κοινωνίας καθημερινά. Έχω την εντύπωση ότι η άποψη ότι είμαστε απόμακροι από την κοινωνία είναι άδικη.
Πρόσφατα αναλάβετε εκ νέου την πρυτανεία του ιδρύματος. Ποιες είναι οι προτεραιότητές σας;
Οι προτεραιότητες της πρυτανείας μας είναι ν’ ανοίξει άμεσα το κτίριο Παπαδοπέτρου, να βρούμε τρόπους λειτουργίας του Κολυμβητηρίου με τον Δήμαρχο Χανίων και την Γενική Γραμματεία Αθλητισμού, να προχωρήσουν τα έργα υποδομών, να γίνουν κάποια έργα και συντηρήσεις στο Πάρκο Διάσωσης Χλωρίδας και Πανίδας που είχαν μείνει πίσω, να βελτιωθούν οι σχέσεις διοίκησης με τους φοιτητές, να βρεθούμε ακόμη πιο κοντά στην κοινωνία.
Το πανεπιστήμιο σήμερα
Το τοπίο γύρω μας αλλάζει ραγδαία ποιος πιστεύεται ότι είναι ο ρόλος του Πανεπιστημίου σήμερα ;
Ο ρόλος του πανεπιστημίου σήμερα είναι πιο κρίσιμος από κάθε εποχή στο παρελθόν. Η κοινωνία μας έχει εισέλθει στα τελευταία 30 χρόνια σε ένα ατέρμονα κύκλο γρήγορης συγκέντρωσης πλούτου, αύξησης του χάσματος πλούσιων-φτωχών και αποδόμησης του δημόσιου τομέα. Οι ιδιωτικοποιήσεις και οι λεγόμενες αγορές έχουν θεοποιηθεί. Το πανεπιστήμιο μέσα σε αυτή την κοινωνική δυναμική τείνει να χάσει τον παραδοσιακό του χαρακτήρα της παροχής παιδείας. Με τη Συμφωνία της Μπολόνιας το πανεπιστήμιο έχει πλέον ως αποστολή να εκπαιδεύει σε σύντομο χρόνο φτηνό και στενά εξειδικευμένο εργατικό δυναμικό για τις ανάγκες της νέας μόδας: της καινοτομίας και της ιδιωτικοποίησης που υπηρετούν τη θεότητα των αγορών.
Αλλά ο αέναος κύκλος παραγωγής, κατανάλωσης και πλουτισμού είναι εκ των πραγμάτων ασταθής. Ούτε το περιβάλλον ούτε η κοινωνία μπορούν να τον στηρίξουν. Οι άνθρωποι εξοικειώνονται γρήγορα με οποιοδήποτε επίπεδο πλούτου και αναζητούν περισσότερα. Η υποκειμενική ευτυχία των ανθρώπων, καθ’ οιονδήποτε τρόπο και αν ορίζεται, φθίνει πέρα από κάποιο όριο υλικής ευμάρειας. Οι ιεροκήρυκες όμως της καινοτομίας και των αγορών δεν ασχολούνται με τίποτα περισσότερο από δείκτες ανταγωνιστικότητας και χρηματοοικονομικής κατάστασης. Λιγότερο μετρήσιμα ζητήματα όπως της ευτυχίας ή της ατομικής ελευθερίας θεωρούνται ευτελή και αντάξια μόνο των φιλολογούντων.
Τα πανεπιστήμια επομένως καλούνται να ξεχάσουν σε μεγάλο βαθμό τα θεμέλια των θετικών επιστημών και τις ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες και τις τέχνες και να γίνουν ανταγωνιστικά. Αυτό σημαίνει ότι οι απόφοιτοι πρέπει να έχουν μόνο τεχνικές δεξιότητες και τίποτα από εκείνο το υπόβαθρο που θα τους κάνει πρώτιστα σκεπτόμενους και ελεύθερους πολίτες. Το νέο σύστημα δεν έχει χώρο για πολυλογάδες όπως ο Όμηρος και ο Σωκράτης. Δεν ξέρω καν αν θα ανέχονταν τον Αϊνστάϊν ή τον Φάϋνμαν γιατί δεν έφερναν συμβόλαια με εταιρείες στα πανεπιστήμια και κυρίως γιατί και οι δυο σκέφτονταν και μιλούσαν πολύ για ζητήματα της επιστήμης και της κοινωνίας. Το νέο σύστημα θέλει αμόρφωτους τεχνίτες που δεν θ’ ασκούν κριτική στα πράγματα και δεν θ’ αντιστέκονται στην αποδόμηση της δημοκρατίας. Δεν θέλει ανθρώπους που γνωρίζουν ιστορία και αμφισβητούν με σεμνότητα αλλά και παρρησία και επιχειρήματα τις οποιεσδήποτε αυθεντίες.
Οι άνθρωποι έχουν ανάγκη την εργασία και την οικονομία και κατά συνέπεια την παραγωγή. Η κοινωνία όμως πρέπει να προσδιορίσει πάλι τα όρια της οικονομικής δραστηριότητας. Η τεχνολογία και η παραγωγή δεν μπορούν να γίνουν αυτοσκοποί. Το κλίμα που μεταβάλλουμε μη αναστρέψιμα και η οικονομική κρίση μας το επιβάλλουν ήδη. Μέσα στα όρια μιας λογικής οικονομικής δραστηριότητας πρέπει το πανεπιστήμιο να βρει πάλι τον ρόλο του που είναι η παιδεία και όχι η δημιουργία εξαρτημάτων της παγκόσμιας και αόρατης δικτατορίας των αγορών. Και αυτή η παιδεία είναι υπόθεση όλων και όχι μόνο μιας ελίτ τεχνολόγων.
Μας απασχολεί ως κοινωνία ότι ο δάσκαλος δεν είναι πλέον κατά ανάγκη και πνευματικός άνθρωπος; Δηλαδή είναι κάτι που θεωρούμε ότι χάσαμε ή θεωρούμε ότι μια χαρά πορευόμαστε;
Υπάρχουν δάσκαλοι που διαθέτουν παιδεία. Αλλά υπάρχουν και πολλοί, από το νηπιαγωγείο ως το πανεπιστήμιο με περιορισμένους ορίζοντες. Βλέπω συχνά στα σχολεία στοιχειώδους και μέσης εκπαίδευσης μια κατάσταση χάους που οι δάσκαλοι δεν μπορούν να διαχειριστούν. Δεν μπορούν να σταματήσουν τη βία της αυλής, το γράψιμο στους τοίχους, το σύνηθες χάος που επικρατεί όταν τα παιδιά πρέπει να σταθούν στην ουρά, τον διαρκή θόρυβο της τάξης. Στο τέλος, ακόμη και οι ευαίσθητοι δάσκαλοι παραιτούνται μέσα στο κλίμα της γενικής αδιαφορίας. Η παιδεία αρχίζει από την αναγνώριση των δικαιωμάτων και των υποχρεώσεών μας. Πολλοί δάσκαλοι δεν γνωρίζουν τρόπους διαχείρισης προβληματικών ή χαρισματικών παιδιών και τα σχολεία δεν τους παρέχουν αντίστοιχες δυνατότητες. Ξέρω προσωπικά περιπτώσεις εξευτελισμού των παιδιών από τους δασκάλους και ακόμη περισσότερες περιπτώσεις αδιαφορίας. Πιστεύω ότι η οποιαδήποτε εκπαιδευτική μεταρρύθμιση πρέπει να έχει ορίζοντα μιας γενεάς και ν’ αρχίσει από τα νηπιαγωγεία και τα δημοτικά, εκεί που πρώτιστα διαμορφώνονται οι χαρακτήρες των ανθρώπων.
Κοινωνία
Ο όρος «αντίσταση» έχει νόημα σήμερα και αν ναι ποιο είναι αυτό ;
Πάντοτε η αντίσταση είχε νόημα στην κοινωνία επειδή ο ολοκληρωτισμός διαρκώς ενεδρεύει. Σήμερα η κοινωνία απειλείται από τον ολοκληρωτισμό των ελάχιστων πολυεθνικών γιγάντων που ελέγχουν τα καύσιμα, τα τρόφιμα, και τα φάρμακα, και απειλείται από τους αδύναμους πολιτικούς που άκριτα τους υπακούουν θαρρείς και δεν υπάρχει άλλος δρόμος.
Τηλεόραση , Internet , βιοτεχνολογία . Πως σας αγγίζουν;
Πρόκειται για τεχνολογίες και ως τέτοιες έχουν τα καλά τους και τα στραβά τους. Σε εμάς επαφίεται η επιλογή και στις κοινωνίες μας ο σωστός έλεγχός τους.
Περιβάλλον και αειφορία σε ποιο βαθμό είναι μέρος των αδιεξόδων της κοινωνίας μας;
Η αειφορία θα μπορούσε να ορισθεί χωρίς αυστηρότητα ως η βελτίωση όλων των τομέων της κοινωνίας εντός των ορίων και των δυνατοτήτων των οικοσυστημάτων. Σήμερα η κοινωνία μας δεν είναι αειφόρος. Εξαντλούμε τους υδατικούς πόρους σε παγκόσμια κλίματα, μεταβάλλουμε το κλίμα, αυξάνουμε το χάσμα φτωχών-πλουσίων, πολλές οικονομίες είναι σε κατάσταση κρίσης. Όλα αυτά τα προβλήματα είναι ανθρωπογενή και οφείλονται βασικά στην υπέρμετρη κατανάλωση. Το δύσκολο είναι πώς θα ορισθούν και θα επιβληθούν δημοκρατικά τα όρια της κατανάλωσης σε παγκόσμια κλίματα. Νομίζω ότι αυτό είναι το πιο δύσκολο πρόβλημα που έχει αντιμετωπίσει ως τώρα η κοινωνία. Εκείνο που είναι βέβαιο είναι ότι, αν δεν το κάνουμε εμείς αυτό, θα μας το επιβάλλει η πραγματικότητα είτε είναι περιβαλλοντική είτε κοινωνική.
Υπάρχει κάτι που σας φοβίζει ;
Πολλά πράγματα με φοβίζουν. Θα σας πω ένα: πόσο δύσκολη θα είναι η ζωή για τα εγγόνια μας στο τέλος αυτού του αιώνα, όταν η μέση θερμοκρασία του κλίματος θα είναι κατά 2 ή περισσότερους βαθμούς πάνω από την παρούσα.
Πολιτισμός
Τι θα ορίζατε ως πολιτισμό;
Ο πολιτισμός έχει πολλές όψεις: την παιδεία, την επιστήμη, τις τέχνες την οικονομική δραστηριότητα. Ο πολιτισμός ξεκίνησε πριν από περίπου 10.000 χρόνια όταν οι πρόγονοί μας, κυνηγοί-συλλέκτες, έγιναν γεωργοί. Οι κοινωνίες τους αρχικά οργανώθηκαν με απόλυτη ισότητα. Καθώς όμως η παραγωγή αυξανόταν, κάποιοι απόκτησαν την πολυτέλεια να δουλεύουν λιγότερο και να οργανώσουν την κοινωνία ιεραρχικά. Συνήθως οι ηγέτες έπαιρναν την εξουσία κληρονομικά. Οι πρώτοι ηθικοί κανόνες του πολιτισμού είχαν να κάνουν με την επιβίωση της φυλής και για τούτο είχαν ως βασικό τους συστατικό την ανωτερότητα της φυλής έναντι των άλλων. Τα μέλη της φυλής πίστευαν ότι η παιδεία, η γλώσσα ή η θρησκεία τους τους έκαναν ανώτερους από τους άλλους και άρα είχαν δικαίωμα και συχνά υποχρέωση να τους εκπολιτίσουν, δηλαδή να τους επιβληθούν ή και να τους εξαφανίσουν. Το Δευτερονόμιο της Παλαιάς Διαθήκης αλλά, και η Ελληνική και η Ευρωπαϊκή Ιστορία βρίθουν από αιματηρές αφηγήσεις ανώτερων και κατώτερων φυλών. Ήταν πολύ εύκολο στους ανθρώπους μιας φυλής των «καλών» να φανταστούν ότι οι άλλες φυλές των «κακών» συνωμοτούσαν εναντίον τους και ακόμη πιο εύκολο να τους επιτεθούν και να τους εξαφανίσουν δια πυρός και σιδήρου. Οι μύθοι της «καλής» φυλής ήταν πάντα γεμάτοι με επικές ιστορίες νικών και ηρωισμού απέναντι στους «κακούς» άλλους. Αυτή η πανάρχαια πάλη φτάνει ως τις μέρες μας και η ηθική τους δεν διαφέρει καθόλου από εκείνη των μακρινών προγόνων μας. Με τον καιρό οι ηθικοί κανόνες έγιναν καταναγκαστικοί για την επιβίωση της φυλής και κυρίως για το όφελος της εξουσίας.
Για να έχουν οι ηθικοί κανόνες του πολιτισμού σεβασμό και κύρος έπρεπε να είχαν δοθεί από τους θεούς και να επιβεβαιώνονταν μέσω ιερών τελετών και συμβόλων. Έχω την αίσθηση ότι η ηθική και η επιβίωση της φυλής σε μεγάλο βαθμό είναι συμπληρωματικές έννοιες. Είδαμε τι έγινε πρόσφατα στη Γαλλία με τους Ρομά. Οι σημερινοί θρησκευτικοί ή εθνικοί διαχωρισμοί και οι σχετικοί νόμοι και ηθικοί κανόνες έχουν τις ρίζες σε αυτήν την αρχή. Είναι έγκλημα να σκοτώνει κανείς ομόθρησκό του σε κάποιες χώρες αλλά ο Θεός τον πηγαίνει στον παράδεισο αν το κάνει σε αλλόθρησκο. Και είναι νόμιμο και ηθικό για όλους να δολοφονούμε εχθρούς στον πόλεμο. Σε πολλές ένοπλες συρράξεις γίνεται και από τις δύο πλευρές η επίκληση του Θεού, γιατί και οι δύο έχουν δίκιο, αλλά συνήθως η μία σφαγιάζεται και η άλλη ευχαριστεί τον Θεό για την απόδοση δικαίου.
Πολιτισμός για μένα είναι αυτό που είναι με όλο του το φως και το σκοτάδι. Πιστεύω όμως ότι καθώς ο κόσμος μας αλλάζει ραγδαία, μέσα σε λίγες γενεές και για λόγους επιβίωσης, θ’ αλλάξει η ηθική του φυλετισμού. Ο πολιτισμός θα έχει κάνει ένα τεράστιο βήμα προόδου όταν η ανωτερότητα της μιας φυλής απέναντι στην άλλη εκλείψει. Δεν υπάρχουν ανώτερες φυλές, θρησκείες και πολιτισμοί. Υπάρχουν διαφορετικοί άνθρωποι που πρέπει να είναι αποδεκτοί από τους άλλους αν θέλουμε να επιβιώσουμε στη σύγχρονη εποχή. Η εναλλακτική άποψη του πολέμου, της ανέχειας, και της τρομοκρατίας δεν συνιστά λύση.
Ως κοινωνία σε τι βαθμό είμαστε κοντά σε αυτό που περιγράψατε;
Τα δόγματα, ανεξάρτητα πόσο λανθασμένα είναι, δεν χάνονται εύκολα. Θα χρειαστούν μερικές γενεές για να υπάρξει στους λαούς ανοχή διαφορετικών εθνών, θρησκειών, και χρωμάτων. Αυτό όμως θα γίνει από αναγκαιότητα. Καθώς η γη γίνεται ένα μεγάλο χωριό και το περιβάλλον είναι κοινό, η θεμελιώδης ηθική αρχή επιβίωσης θα είναι η ανοχή και η αποδοχή του πλησίον.
Τι σας ενοχλεί περισσότερο γύρω μας ;
Με ενοχλεί το ότι όλοι ανησυχούν για το περιβάλλον και ελάχιστοι κάνουν κάτι ουσιαστικό γι’ αυτό. Στην πραγματικότητα οι περισσότεροι συμβάλλουν καθημερινά με τις καταναλωτικές τους επιδόσεις στην περιβαλλοντική υποβάθμιση και ταυτόχρονα καθησυχάζουν τη συνείδησή τους λέγοντας ότι ανησυχούν.
Γιατί ένας ορθολογιστής της επιστήμης καταφεύγει και στην λογοτεχνία και στην ποίηση για την έκφρασή του;
Η επιστήμη είναι πανίσχυρο εργαλείο του ανθρώπου στην κατανόηση του κόσμου. Χάρη σ’ αυτήν ξέρουμε ότι τους κεραυνούς δεν τους ρίχνει ο Δίας, ότι η ύλη συνίσταται από πανομοιότυπα σωματίδια, ότι όλοι σχεδόν οι οργανισμοί έχουν κοινή μοριακή δομή. Η επιστήμη μάς απάλλαξε από τη δουλεία της άγνοιας και του φόβου αλλά δεν αρκεί για να εκφράσει τα πάντα. Στη λογοτεχνία βρίσκω έναν συμπληρωματικό τρόπο έκφρασης γιατί ο έρωτας, ο πόνος, η Ιστορία δεν εκφράζονται με εξισώσεις αλλά προσεγγίζονται με τις λέξεις. Και από την λογοτεχνία αποκομίζω μια μοναδική απόλαυση που ισοδυναμεί με έκκριση ντοπαμίνης στον εγκέφαλο, για να σας το πω επιστημονικά.