«Αύγουστος 1864. Αυτές τις μέρες στο χωριό Μουρνιές των Χανίων παρατηρείται ιδιαίτερη κίνηση.» Έτσι σαν μυθιστόρημα ξεκινάει ο Νίκος Παπαδάκης το ογκώδες έργο του «Ελευθέριος Βενιζέλος: ο Άνθρωπος, ο Ηγέτης». Και συνεχίζει λίγο αργότερα: «Ωστόσο, αυτή η ασυνήθιστη κίνηση, εκείνες τις ζεστές αυγουστιάτικες μέρες, δεν σχετίζεται με γεγονότα που διέτρεχαν την πολιτική ατμόσφαιρα της Κρήτης. Κάτι άλλο είναι αυτό που απασχολεί το χωριό: η Στυλιανή Βενιζέλου πρόκειται να φέρει στον κόσμο το πέμπτο της παιδί.»
Ο αναγνώστης μπαίνει αμέσως στο κλίμα της αφήγησης της βιογραφίας του ανθρώπου που θα ολοκλήρωνε με τον καλύτερο τρόπο το έργο των μεγάλων επαναστατών του 19ου αιώνα: του Κολοκοτρώνη, του Καραϊσκάκη, του Κανάρη και των άλλων. Είναι μια αφήγηση συναρπαστική και ενδελεχής, βασισμένη σε τεράστιο αριθμό βιβλιογραφικών πηγών δοσμένη με λογοτεχνική ζωντάνια. Ο Νίκος Παπαδάκης έγραψε ένα έργο υψηλής ποιότητας που έλειπε από την ελληνική Ιστορία αλλά και ένα βιογραφικό έργο που δεν συνηθίζεται στα ελληνικά πράγματα. Τώρα οι Έλληνες μπορούν να μάθουν με λεπτομέρεια ποιος ήταν ο άνθρωπος στον οποίο οφείλεται σε μεγάλο βαθμό η σύγχρονη Ελλάδα από γεωγραφικής αλλά και διοικητικής άποψης.
Κατάγομαι από την Ασίνη της Αργολίδας όπου νωρίς με δίδαξαν ότι η βασιλική δυναστεία έκανε την Ελλάδα μεγάλη σε αντίθεση με τον Βενιζέλο που την έβλαψε. Στην εκκλησία του Αγίου Κωνσταντίνου, οι παλιοί υπερήφανα μού έδειχναν ένα σημείο όπου είχαν υψώσει τον πέτρινο σωρό του αναθέματος κατά του Βενιζέλου, εμπλέκοντας και τον Θεό στα πολιτικά της χώρας. Ακόμη και το 1974 που η κοινωνία έδειχνε λιγότερο συντηρητική, η Αργολίδα έδωσε στο δημοψήφισμα του Νοεμβρίου 46,7% υπέρ της βασιλευομένης δημοκρατίας—από τα υψηλότερα ποσοστά της χώρας.
Ήταν η εποχή που είχα αρχίσει να κατανοώ ότι «Η Ιστορία (σε αντίθεση με την κρατούσα άποψη) δεν καταγράφει γεγονότα. Καταγράφει μόνο την ηχώ τους… και για να το επιτύχει στηρίζεται στη φαντασία εξ ίσου με τα γεγονότα», όπως έγραψε ο μεγάλος Βελγοαυστραλός διανοούμενος Simon Leys. Τα γεγονότα είναι αυτά που είναι, αλλά το πώς παρουσιάζονται, ποια τονίζονται, ποια παραλείπονται και στο τέλος πώς ερμηνεύονται είναι υπόθεση του ιστορικού.
Λυπάμαι που δεν είχα στα πρώτα μου χρόνια ένα έργο όπως αυτό του Νίκου Παπαδάκη για τον Ελευθέριο Βενιζέλο για να αποτινάξω νωρίς τον ζυγό της κακογραμμένης Ιστορίας που μας μάθαιναν. Γιατί ο βασικότερος λόγος διαίρεσης και ένοπλης βίας ανάμεσα στους λαούς είναι η κακογραμμένη Ιστορία στην οποία τα Βαλκάνια έχουν εθιστεί εδώ και εκατοντάδες χρόνια. Για να είμαι δίκαιος, κάθε έθνος έχει τις στρεβλές σελίδες του, οσοδήποτε προηγμένο και αν είναι. Η αλήθεια όμως μακροχρόνια δεν κρύβεται. Ο Βενιζέλος σήμερα θεωρείται δίκαια εθνάρχης ενώ η βασιλική δυναστεία μια, εν πολλοίς δυσάρεστη, σελίδα της Ιστορίας της Ελλάδας.
Ο Νίκος Παπαδάκης έχει συγγράψει ένα δίτομο magnum opus 1.153 σελίδων μεγάλης ιστορικής αλλά και λογοτεχνικής αξίας. Άλλωστε η λογοτεχνία και η Ιστορία έχουν κοινές ρίζες και συχνά κοινούς δρόμους. Στόχος του έργου είναι ο βίος και η πολιτεία του Βενιζέλου που αναγκαστικά είναι και λεπτομερής αφήγηση της ελληνικής Ιστορίας από το 1864 που γεννήθηκε ο μεγάλος πολιτικός έως το 1936 που πέθανε αυτοεξόριστος στη Γαλλία.
Είναι δύσκολο να γράψει κανείς τη βιογραφία ανθρώπου που δεν έχει γνωρίσει λόγω χρονικής απόστασης. Ο ΝΠ κατέφυγε σε ελληνικές και ξενόγλωσσες πηγές παραθέτοντας εκατοντάδες άρθρα εφημερίδων και περιοδικών, πρακτικά συνεδρίων, βιβλία, και αρχεία ιδρυμάτων όπως αυτό που ο ίδιος διευθύνει. Η έρευνα είναι λεπτομερής και εξαντλητική ώστε ο αναγνώστης να αποκομίσει μια σφαιρική εικόνα της εποχής και του ήρωα. Πολλά γεγονότα σχετικά με τον Βενιζέλο είναι άγνωστα στο ευρύ κοινό.
Ο Βενιζέλος σε ηλικία 25 ετών εξελέγη πληρεξούσιος (βουλευτής) της Κρητικής Συνέλευσης. Η Κρήτη όμως δεν ήταν ελεύθερη. Η τύχη της παιζόταν ανάμεσα στην παρακμάζουσα Οθωμανική Αυτοκρατορία, την απελεύθερη αλλά αδύναμη Ελλάδα και τις Μεγάλες Δυνάμεις. Ήταν ένα παίγνιο θηρευτών και θηράματος όπως συνήθως συμβαίνει στα πολιτικά πράγματα. Το 1897 τον βρήκε μεταξύ των ηγετών της επανάστασης κατά των Οθωμανών στο Ακρωτήρι και το 1905 πάλι επαναστάτη στο Θέρισο, αυτή τη φορά κατά του Ύπατου Αρμοστή Πρίγκιπα Γεωργίου. Το 1910 έγινε πρωθυπουργός της Ελλάδας και ακολούθησαν άλλες έξι πρωθυπουργίες μέχρι τον θάνατό του. Η πολιτική του σταδιοδρομία σημαδεύτηκε από τις διαφωνίες του με τη βασιλική αυλή η οποία είχε εθιστεί στις εξωθεσμικές της παρεμβάσεις στα πολιτικά δρώμενα της χώρας, κάτι που το ζήσαμε έως το 1967. Οι συγκρούσεις με την αυλή οδήγησαν στον διχασμό.
Το 1912 ο αρχιστράτηγος των ελληνικών δυνάμεων πρίγκιπας Κωνσταντίνος ήθελε να κατευθυνθεί προς το Μοναστήρι αντί τη Θεσσαλονίκη. Ένα επιτακτικό τηλεγράφημα του Βενιζέλου με τη φράση «Σας το απαγορεύω!» τον ανάγκασε να εισέλθει στη Θεσσαλονίκη, ώρες μόνο πριν από τους Βούλγαρους. Αν η εξουσία δεν ήταν κληρονομική, ο αρχιστράτηγος έπρεπε να είχε απολυθεί αμέσως για χαμηλή στρατηγική αντίληψη.
Προς το τέλος του 1ου Παγκοσμίου Πολέμου η Ελλάδα συντάχθηκε με την Αντάντ χάρη στον Βενιζέλο, παρά την αντίδραση της φιλογερμανικής αυλής. Η μάχη του Σκρα ήταν καθοριστικής σημασίας για ό,τι επακολούθησε. Η Ελλάδα διαπραγματεύθηκε ισότιμα με τους νικητές. Η άλλη δυνατή έκβαση των πραγμάτων θα ήταν να ακολουθηθεί η βασιλική πολιτική και η Ελλάδα να βρεθεί στην πλευρά των ηττημένων.
Η Ιστορία όμως γράφεται σε έναν βαθμό από τα εξαγόμενα τυχαίων πειραμάτων και τις πιθανότητές τους. Τι θα γινόταν με τη μακεδονική εκστρατεία αν δεν προλάβαινε ο Κλείτος να κόψει το χέρι του Σπιθριδάτη πριν χτυπήσει τον Αλέξανδρο στη μάχη του Γρανικού; Πώς θα ήταν η Ελλάδα αν δεν δολοφονούσαν τον Καποδίστρια; Πώς θα ήταν τα πολιτικά πράγματα της Ελλάδας αμέσως μετά τη Συνθήκη των Σεβρών αν οι βασιλικοί δεν έκαναν την απόπειρα δολοφονίας κατά του Βενιζέλου; Πώς θα ήταν σήμερα η Θεσσαλονίκη αν ο Κωνσταντίνος αργούσε λίγο και οι Βούλγαροι έμπαιναν πρώτοι στην πόλη; Μοιάζει ψυχρό και τεχνοκρατικό, αλλά η Ιστορία γράφεται σε μεγάλο βαθμό μέσα από κατανομές πιθανοτήτων.
Ο Βενιζέλος, χάρη στη διορατικότητα και τη διπλωματία του διπλασίασε την Ελλάδα. Η Συνθήκη των Σεβρών έδειχνε να ολοκληρώνει το όνειρο εκατονταετιών με την επακολουθήσασα αποβίβαση στρατού στη Σμύρνη. Όμως δύο φιλοβασιλικοί απότακτοι αξιωματικοί, ο Τσερέπης και ο Κυριάκης, αποπειράθηκαν να δολοφονήσουν τον Βενιζέλο στη Λυών στο αποκορύφωμα των πολιτικών του επιτυχιών. Μαθαίνουμε από τον Παπαδάκη ότι ο Κυριάκης το 1933 διορίστηκε νομάρχης από τον Τσαλδάρη. Ο διχασμός και το τυφλό μίσος οδηγούσαν πλέον την Ελλάδα σε επικίνδυνους δρόμους. Το 1920, εν μέσω νέου πολέμου, ο Βενιζέλος προκήρυξε εκλογές—το μεγαλύτερο ίσως σφάλμα του.
Ποια είναι η πιθανότητα να δαγκώσει κάποιον ένας πίθηκος που στη συνέχεια θα πεθάνει από σηψαιμία; Μακροχρόνια τα πιο απίθανα γεγονότα θα συμβούν με πιθανότητα 100%. Το 1920 ο βασιλιάς Αλέξανδρος πέθανε ακριβώς με αυτό τον τρόπο και οι εκλογές μετατράπηκαν όπως γράφει ο ΝΠ «σε ένα άτυπο δημοψήφισμα υπέρ ή κατά της επιστροφής του Κωνσταντίνου». Ο Βενιζέλος έχασε και οι βασιλικοί πανηγύριζαν, κατά ειρωνικό τρόπο μαζί με τους Τούρκους, που προφανώς έβλεπαν τα πράγματα καθαρότερα. Στο επακολουθήσαν δημοψήφισμα ο Κωνσταντίνος πήρε το ύποπτο 98% και επέστρεψε και σε λιγότερο από δύο χρόνια μετά ακολούθησε η Μικρασιατική Καταστροφή. Η χώρα καθυστερημένα αναζήτησε πάλι στον Βενιζέλο τη σωτηρία της, καλώντας τον να διαπραγματευτεί τη Συνθήκη της Λωζάννης που καθόρισε τα σημερινά σύνορα, εκτός από τα Δωδεκάνησα.
Ο μεγάλος ηγέτης γνωρίζει, έστω διαισθητικά, την τυχαιότητα των πραγμάτων και δεν αποδίδει την καλή του τύχη σε υπερφυσικές ικανότητες που ο ίδιος έχει όπως και η κακή του τύχη δεν οφείλεται σε δική του ανικανότητα. Ταυτόχρονα γνωρίζει πότε και πώς να δράσει ώστε να μεγιστοποιήσει την πιθανότητα να συμβεί το ευκταίο, άσχετα από τις κραυγές του όχλου ή της αντιπολίτευσης. Και αυτό ακριβώς έκανε ο Βενιζέλος σε όλη του την πολιτική σταδιοδρομία και γι’ αυτό υπήρξε ο μέγιστος πολιτικός της χώρας στον 20ο αιώνα. Γνώριζε το μη αναστρέψιμο της Ιστορίας και γνώριζε πότε έπρεπε να μπει στη Θεσσαλονίκη ή στην Αντάντ ή να συμμαχήσει με τους Βουλγάρους. Ήταν άριστος και στον χειρισμό των ανθρώπων με σεβασμό και διπλωματία. Γι’ αυτό και έχαιρε μεγάλης εκτίμησης από ηγέτες όπως ο Λόιντ Τζώρτζ ή ο Γούντροου Γουίλσον.
Γράφει ο Παπαδάκης για το πώς ο Βενιζέλος προσέγγισε τον Αμερικανό πρόεδρο Γουίλσον στην πρώτη τους συνάντηση με τη λήξη του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου: «Οι σύμβουλοι του Αμερικανού προέδρου είχαν ενημερώσει τον Βενιζέλο ότι η συνάντηση θα διαρκούσε μόνο πέντε λεπτά. Ο ιεραπόστολος της Κοινωνίας των Εθνών δέχτηκε με ψυχρότητα τον Βενιζέλο στο γραφείο του στο Παρίσι. Δεν του πρότεινε καν να καθίσει και του δήλωσε ότι γνώριζε τα ελληνικά αιτήματα. Η συνάντηση θα μπορούσε να είχε τελειώσει… Ο Βενιζέλος, λοιπόν, έστρεψε τη συζήτηση σε εκείνο για το οποίο πραγματικά ενδιαφερόταν ο απρόσιτος καθηγητής που ήταν πρόεδρος των ΗΠΑ: στην ιδεαλιστική χίμαιρα της Κοινωνίας των Εθνών. ‘Δεν διανοήθηκα κύριε Πρόεδρε,’ του είπε, ‘να σας απασχολήσω με τα θέματα της χώρας μου. Θέλησα να σας συναντήσω προσωπικά για να σας υποβάλω ορισμένες σκέψεις για την Κοινωνία των Εθνών. Ελπίζω να σας ενδιαφέρουν.’ Ο Γουίλσον ζήτησε αμέσως από τον Βενιζέλο να καθίσει και να του εκθέσει τις απόψεις του. Ο πάγος είχε λιώσει… Στο τέλος, ο Γουίλσον του ζήτησε να του υποβάλει γραπτώς τις διεκδικήσεις της Ελλάδας.»
Ο Βενιζέλος πέτυχε σε μεγάλο βαθμό τον εκσυγχρονισμό της χώρας στη διακυβέρνηση, στην οικονομία, στην άμυνα, στην παιδεία, και στη δικαιοσύνη. Συγκρούστηκε με πολλά συμφέροντα και δυο φορές οι αντίπαλοί του προσπάθησαν να τον δολοφονήσουν. Πολλοί τον λάτρεψαν για τις υπηρεσίες του στο έθνος και πολλοί τον μίσησαν επειδή τους ανέτρεψε την τάξη των μικρών φιλοδοξιών τους, της ημιμάθειας, της καθαρεύουσας, ενός ιδιότυπου σκοταδισμού που επιστράτευσε ακόμη και το ανάθεμα, της πίστης στην κληρονομική ηγεμονία των Γλύκσμπουργκ, των τσιφλικάδων, του δικαίου των τραμπούκων. Ήταν ένα μίσος που έμπαινε στην περιοχή της ψυχασθένειας όπως ένα ψήφισμα του αναθέματος που ευχόταν να χτυπήσουν τον Βενιζέλο «τα εξανθήματα του Ιώβ, το κήτος του Ιωνά, η λέπρα του Ιεχωβά». Η ίδια η βασίλισσα Όλγα έγραψε στον αδελφό της Γουλιέλμο: «Το μόνο που θα ευχόμουν είναι να κρεμούσε κάποιος τον Βενιζέλο, τον Λόυντ Τζωρτζ, τον Ριμπό, τον Κερένσκυ, τον Σοννίνο…Αυτά τα άτιμα γουρούνια, και προ πάντων εκείνη η καμήλα ο Ουίλσον, πόσο ηλίθιος και αδαής πρέπει να είναι.»
Γράφει ο Παπαδάκης για τους χαρακτηρισμούς που προσήπτε στον Βενιζέλο μερίδα του Τύπου: «Του προκαλούσε αγανάκτηση [του Βενιζέλου] η εκστρατεία μιας μερίδας του Τύπου, που προσπαθούσε να πείσει τον λαό ότι εις την Ελλάδα δεν ζουν παρά μόνον κλέφτες, ότι ο πολιτικός κόσμος είναι ανάξιος κάθε εμπιστοσύνης, διότι και αυτός ή κλέπτει ή συγκαλύπτει τους κλέπτας.’ Σχεδόν απελπισμένος, διάβαζε αποσπάσματα από τους λίβελους που δημοσιεύονταν καθημερινά εναντίον του: ‘Ο κ. Βενιζέλος είναι ένας μασκαράς της πολιτικής.’ ‘Ο Ελευθέριος Βενιζέλος είναι ο μεγαλύτερος τυχοδιώκτης πολιτικός, ένας σαλτιμπάγκος της πολιτικής σκηνής.’» Μήπως αυτό το επίπεδο πολιτικού λόγου μας θυμίζει κάτι από κάποιες από τις σημερινές συζητήσεις στη Βουλή των Ελλήνων;
Η βιογραφία κλείνει με τις γνώμες μεγάλων πολιτικών της εποχής για τον Βενιζέλο, όπως ο Κλεμανσό, ο Πουανκαρέ, ο Τσώτσιλ, ο Γούντροου Γουίλσον, ο Ντέιβιντ Λόιντ Τζωρτζ. Ο τελευταίος, νομίζω συνόψισε με τον καλύτερο τρόπο αυτό που έκανε ο Βενιζέλος: «Έχει συχνά λεχθεί ότι ο Βενιζέλος είναι ο μεγαλύτερος πολιτικός άνδρας που έβγαλε η ελληνική φυλή από την εποχή του Περικλή. Σε ό,τι καταπιάστηκε ποτέ δεν υστέρησε έναντι του λαού του. Καταστροφή ακολούθησε πάντα κάθε φορά που οι Έλληνες αρνήθηκαν να τον ακολουθήσουν.»
Ο ΝΠ αφήνει τη σφραγίδα του στη σύγχρονη ιστορική βιβλιογραφία με ένα έργο που έλειπε. Αυτό το έργο θα γίνει σημείο αναφοράς για τον μελετητή της σύγχρονης Ιστορίας της Ελλάδας. Ταυτόχρονα το θεωρώ απαραίτητο να εισαχθεί με κάποιο τρόπο και στα σχολεία. Είναι γραμμένο απλά, με εξαιρετική γλώσσα και διαβάζεται σαν λογοτεχνία καλής αισθητικής. Παρακολουθεί λεπτομερώς την πορεία του Ελευθερίου Βενιζέλου από τη γέννησή μέχρι τον θάνατό του. Παράλληλα καταγράφει την Ιστορία της Ελλάδας με την ίδια λεπτομέρεια. Η βιογραφία του Βενιζέλου είναι ένα μοναδικό έργο μεγάλης αξίας που πρέπει να διαβάσει, όχι μόνο ο ιστορικός, αλλά και κάθε πολίτης που θέλει να μάθει πώς δημιουργήθηκε η σύγχρονη Ελλάδα και σε μεγάλο βαθμό από ποιον.
Γιάννης Α. Φίλης