Συνέντευξη του Γιάννη Φίλη στα Χανιώτικα Νέα

Γ. Φίλης: «Η κοινωνία αλλάζει με μικρά βήματα»

Με ήπιες πολιτικές και ελέγχοντας τα αποτελέσματα

Η τάση της εξουσίας “να μεταβάλει τη ψυχολογία του ηγέτη” και “πρωτίστως να εξυπηρετεί εκείνον που την κατέχει”, η κλιματική αλλαγή που είναι “μη αναστρέψιμη”, αλλά και το εκπαιδευτικό σύστημα, βρέθηκαν, μεταξύ άλλων, στο επίκεντρο της εφ’ όλης της ύλης συνέντευξης που παραχώρησε στα “Χανιώτικα νέα” ο καθηγητής και πρώην πρύτανης του Πολυτεχνείου Κρήτης, Γιάννης Φίλης.
Παράλληλα, ο κ. Φίλης,ο οποίος ανταποκρίθηκε στην πρόσκλησή μας, απάντησε και σε ερωτήσεις για τη μουσική, τα ταξίδια, το νόημα της ζωής, την έννοια της ελευθερίας. «Η κοινωνία αλλάζει με μικρά βήματα εφαρμόζοντας ήπιες πολιτικές και ελέγχοντας τα αποτελέσματα. Με φοβίζουν οι σοφοί εθνοσωτήρες οιασδήποτε φύσης», λέει ο ίδιος ενώ υπογραμμίζει ότι «οι άνθρωποι μαθαίνουν και σχηματίζουν απόψεις όχι από μαθηματικά θεωρήματα ή λίστες με ηθικοπλαστικά διδάγματα, αλλά σε μέγιστο βαθμό μέσα από ιστορίες».
Ο καθηγητής με τον λόγο του και τη σκέψη του -οι διαλέξεις του μαγεύουν πάντα το ακροατήριο- προχωρά και τη δική μας σκέψη βήματα προς τα εμπρός…

•Επί σειρά ετών έχετε διατελέσει πρύτανης του Πολυτεχνείου Κρήτης. Υπάρχει κάποιο γεγονός που να έχετε ξεχωρίσει κατά τη θητεία σας στην πρυτανεία;

«Πολλά θα μπορούσα να ξεχωρίσω αλλά θα μιλήσω μόνο για την τάση της εξουσίας να μεταβάλλει την ψυχολογία του ηγέτη και να του δημιουργεί αυταπάτες τερατώδους μεγέθους. Αυτή την τάση την ένιωσα κατά τη διάρκεια των πρυτανειών μου αλλά δεν γνωρίζω σε τι βαθμό αντιστάθηκα.
Σε όλον τον κόσμο οι άνθρωποι αποδίδουν ιδιαίτερες ικανότητες σ’ αυτούς ψηλά στην ιεραρχία. Οι φτωχοί θεωρούνται ανίκανοι και ανόητοι σε αντίθεση με τους πλούσιους που είναι έξυπνοι. Οι άνθρωποι που διοικούν και κυβερνούν ξαφνικά γίνονται σπουδαίοι και αποκτούν παντογνωσία. Όταν έγινα πρώτη φορά πρύτανης κατάλαβα αυτή την παντογνωσία. Όλοι, ή σχεδόν όλοι με χαιρετούσαν, με καλούσαν να δώσω συνεντεύξεις και ζητούσαν τη γνώμη μου επί παντός του επιστητού. Αν έλεγα ότι δεν γνωρίζω το αντικείμενο, έπαιρνα την  πληρωμένη απάντηση: «Μα είσαι πρύτανης. Και βέβαια γνωρίζεις!» Το πιο σημαντικό όμως συνέβαινε κάθε φορά που αποχωρούσα από τη θέση του πρύτανη. Ακαριαία έχανα την παντογνωσία μου. Λιγότεροι με χαιρετούσαν στον δρόμο και ακόμη λιγότεροι με καλούσαν για συνεντεύξεις.
Υπάρχει και  η σκοτεινότερη όψη της ισχύος. Πολλοί από τους ανθρώπους της εξουσίας και της ισχύος παύουν να αναγνωρίζουν τα συναισθήματα των άλλων τη στιγμή που θ’ ανέβουν την κλίμακα της εξουσίας. Βλέπουν τους άλλους με περιφρόνηση και αδιαφορία για τις ανάγκες τους.  Η εξουσία πρωτίστως εξυπηρετεί εκείνον που την κατέχει και οδηγεί συχνά στην εκμετάλλευση των άλλων ακόμη και σεξουαλική.
Όταν οι περισσότεροι συνήθεις άνθρωποι συναντούν συνανθρώπους τους, διεγείρεται ο μέσος προμετωπιαίος φλοιός του εγκεφάλου. Το γνωρίζουμε αυτό καλά από τις λεγόμενες λειτουργικές μαγνητικές τομογραφίες. Καθώς λέμε, αυτός ο φλοιός φωτίζεται. Όταν άνθρωποι της εξουσίας συναντούν συνανθρώπους τους, ο μέσος προμετωπιαίος φλοιός τους συνήθως δεν φωτίζεται. Οι ηγέτες που βρίσκονται επί κεφαλής έχουν μεγάλη πιθανότητα να αισθάνονται απέχθεια και θυμό για εκείνους που κυβερνούν. Αυτή είναι μια από τις χειρότερες μορφές αυταπάτης αν σκεφτεί κανείς πόσοι μέτριοι κυβερνούν τα έθνη και πώς αποφασίζουν ακόμη και για ζητήματα πολέμου».

•Είστε υπέρ ή κατά της Αριστείας;

«Πολλοί μιλούν για την αριστεία αλλά δεν έχω ακούσει έναν αξιόπιστο ορισμό της. Έτσι δυσκολεύομαι να σας δώσω μια μονολεκτική απάντηση για κάτι που δεν γνωρίζω. Ας το συζητήσουμε όμως.  Ο αριθμός των εισακτέων στα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα είναι περίπου εβδομήντα χιλιάδες. Αν ορίσουμε τους αρίστους σε ποσοστό 5% τότε προφανώς 66.500 μένουν εκτός αριστείας. Φοβάμαι τέτοιους διαχωρισμούς επειδή στο παρελθόν είχαν οδηγήσει στην ευγονική και στην πεποίθηση ύπαρξης ανώτερων και κατώτερων φυλών. Ακόμη και η σημασία του δείκτη ευφυΐας IQ αμφισβητείται. Οι περισσότεροι ηγέτες που ενέπλεξαν την ανθρωπότητα στους δύο παγκοσμίους πολέμους αλλά και σε τόσες άλλες συρράξεις, ήταν άτομα με υψηλό IQ. Ας ιδούμε πώς οι τεχνοκράτες πολλών υπουργείων παιδείας, συμπεριλαμβανομένου και του δικού μας, αποτιμούν την αριστεία στα πανεπιστήμια. Έχουν θεσπίσει αριθμητικούς δείκτες με αριθμούς δημοσιεύσεων και ετεροαναφορών, συμμετοχές σε συνέδρια και επιτροπές, εκτιμώμενη χρησιμότητα της έρευνας και άλλα παρόμοια. Το αποτέλεσμα είναι ότι έχει παρατηρηθεί πληθωρισμός σε αυτούς τους αριθμούς όπως τότε που άρχισε να μετράει στις πανελλήνιες εξετάσεις ο βαθμός του λυκείου και ξαφνικά οι περισσότεροι μαθητές αρίστευαν. Δεν είναι ασύνηθες το φαινόμενο της κατασκευής ψεύτικων δεδομένων για να δημοσιεύουν άρθρα ή της επιβολής κάποιων καθηγητών σε νεότερους ώστε να εμφανίζουν τα ονόματά τους σε εργασίες που δεν έκαναν, ακόμη και σε πανεπιστήμια όπως του Χάρβαρντ. Θα μπορούσα να μιλάω επί μακρόν για τις τεχνικές της ακαδημαϊκής εξαπάτησης. Τα σύγχρονα συστήματα δεν θα άφηναν χώρο στον Όμηρο, τον Αρχιμήδη, τον Δαρβίνο, και τον Αϊνστάιν. Θα σημειώσω ότι το σύστημα των μετρήσιμων δεικτών «αριστείας» έχει επικριθεί με σφοδρότητα από σημαντικούς καθηγητές της Οξφόρδης.  Υπάρχουν λύσεις στο ζήτημα. Θα αναφέρω μία. Για να γίνει κανείς μέλος της ακαδημίας των μηχανικών στις ΗΠΑ δεν χρειάζονται αριθμοί δημοσιεύσεων ή άλλων ακαδημαϊκών ποσοτήτων. Χρειάζεται κατά βάση μόνο μια πειστική απάντηση σε τρεις γραμμές στο ερώτημα, “τι το σημαντικό έχετε κάνει για την επιστήμη και την κοινωνία”».

•Αν ήσασταν υπουργός Παιδείας τι θα αλλάζατε στο εκπαιδευτικό σύστημα της χώρας μας;

«Λίγα, πολύ λίγα. Δεν πιστεύω στις μεγάλες επαναστάσεις και στα φιλόδοξα σχέδια που “αλλάζουν τα πάντα”. Η κοινωνία αλλάζει με μικρά βήματα εφαρμόζοντας ήπιες πολιτικές και ελέγχοντας τα αποτελέσματα. Με φοβίζουν οι σοφοί εθνοσωτήρες οιασδήποτε φύσης. Ένα πράγμα που θα άλλαζα, είναι η διδασκαλία της αρχαίας ελληνικής γλώσσας. Θα την έκανα υποχρεωτική και στα έξι χρόνια της μέσης εκπαίδευσης. Θεωρώ περιττό να εξηγήσω το γιατί.  Ένα ακόμη ζήτημα που θα έδινα έμφαση είναι η βία στα σχολεία και εδώ θα χρειαζόμουν τη συνδρομή ψυχολόγων και άλλων ειδικών. Τέλος θα με απασχολούσε πολύ το πρόβλημα της αδιαφορίας παρακολούθησης των μαθημάτων στα πανεπιστήμια και των βανδαλισμών στις εγκαταστάσεις. Όπως βλέπετε τίποτα το μεγαλεπήβολο».

•Εδώ και χρόνια κάνετε ομιλίες – διαλέξεις για το περιβάλλον για το οποίο είναι γνωστή η ευαισθησία σας. Η κλιματική αλλαγή είναι, ίσως, το νούμερο ένα πρόβλημα του πλανήτη; Πως μπορεί να αντιμετωπιστεί; Κυβερνήσεις και πολίτες θεωρείτε ότι έχουν ευαισθητοποιηθεί;

«Ναι, οι κυβερνήσεις έχουν ευαισθητοποιηθεί σε κάποιο βαθμό. Η Σύνοδος του Παρισιού τον Δεκέμβριο του 2015 ήταν αποτέλεσμα τέτοιας ευαισθητοποίησης. Όμως ακόμη και σήμερα πολλές κυβερνήσεις, συμπεριλαμβανομένης και της ελληνικής, απλώς παρακολουθούν τα πράγματα και κάνουν ελάχιστα. Για παράδειγμα, η ελληνική κυβέρνηση υπέγραψε τη Συμφωνία του Παρισιού και την ίδια στιγμή επενδύει στην καύση λιγνίτη. Είναι σαν να επενδύει στην καπνοβιομηχανία η Πνευμονολογική Εταιρεία. Οι πολίτες, φοβάμαι ότι δεν έχουν συνειδητοποιήσει επαρκώς τη βαρύτητα του προβλήματος. Το άσχημο είναι ότι η κλιματική αλλαγή είναι μη αναστρέψιμη. Ακόμη και αν ληφθούν μέτρα στο μέλλον, αυτά δεν θα αναστρέψουν την οποιαδήποτε κλιματική μεταβολή θα έχει συντελεστεί έως τότε.
Τι πρέπει να γίνει; Σε τίτλους και χωρίς τεχνικές επεξηγήσεις: πρέπει να εγκαταλειφθούν το ταχύτερο δυνατόν ο άνθρακας και οι υδρογονάνθρακες, τα αυτοκίνητα άμεσα να γίνουν ηλεκτρικά και η χρήση των ανανεώσιμων πηγών να γενικευθεί. Δυστυχώς, με τις παρούσες δεσμεύσεις των κυβερνήσεων, ο στόχος του περιορισμού της ανόδου της θερμοκρασίας σε σχέση με την προβιομηχανική περίοδο κατά 1,5 ή 2 βαθμούς Κελσίου μοιάζει ανέφικτος. Η ομάδα μου έχει πραγματοποιήσει δεκάδες προσομοιώσεις κλιματικών μοντέλων και έχουμε διαπιστώσει ότι οδεύουμε προς 2,5 ή και 3 βαθμούς μέχρι το 2100. Τα αποτελέσματα στη ζωή των παιδιών και των εγγονών μας φοβάμαι ότι θα είναι καταστροφικά, μια λέξη που έχει αρχίσει να κάνει την εμφάνισή της ακόμη και στα ψυχρά και συγκρατημένα επιστημονικά περιοδικά».

•Από τα ταξίδια σας στον κόσμο, τι σας έχει “μαγέψει” περισσότερο;

«Πρώτα οι άνθρωποι με τις ιδιαιτερότητές τους αλλά και τις κοινές τους επιθυμίες και αγωνίες, τις φωτεινές και τις σκοτεινές τους όψεις. Ύστερα είναι τα τοπία. Η γη είναι ωραία και παντού βρίσκει κανείς την ομορφιά. Είτε είναι ο Όλυμπος, το Γραντ Κάνυον, η Ερυθρά Θάλασσα, το τροπικό δάσος του Παναμά, τα Γκαλάπαγκος, το Μάτσου Πίτσου ή το Νησί του Πάσχα. Αν όμως ήθελα να μιλήσω για το πιο συγκλονιστικό μέρος που γνώρισα, αυτό είναι η Αμαζονία. Είναι ο ορισμός της ομορφιάς της ζωής».

•Ξέρω ότι είστε και πολυγραφότατος. Εχετε εκδώσει ποιητικές συλλογές και λογοτεχνικά έργα. Τι ρόλο, τελικά, παίζει η λογοτεχνία στη ζωή σας;

«Δεν είμαι σίγουρος ότι είμαι πολυγραφότατος και ούτε με ελκύει ο τίτλος. Όσο για τη λογοτεχνία, δεν μπορώ να ζήσω χωρίς αυτήν. Διαβάζω και γράφω διαρκώς. Η λογοτεχνία είναι κυρίως αφήγηση. Οι άνθρωποι μαθαίνουν και σχηματίζουν απόψεις όχι από μαθηματικά θεωρήματα ή λίστες με ηθικοπλαστικά διδάγματα, αλλά σε μέγιστο βαθμό μέσα από ιστορίες. Η πραγματικότητα, τα γεγονότα είναι η μια πλευρά του κόσμου. Η άλλη είναι ότι την προσλαμβάνουμε κατασκευάζοντας πλαίσια και την ερμηνεύουμε γράφοντας τις δικές μας ιστορίες. Με τις ιστορίες και τα πλαίσια προσπαθούμε να βγάλουμε νόημα από τον κόσμο. Οι άνθρωποι συνήθως αντί να σκέφτονται, να αναλύουν και να κριτικάρουν λογικά, προτιμούν να εφαρμόζουν γνωστά πλαίσια για να ερμηνεύσουν την πληροφορία που προσλαμβάνουν. Η λογοτεχνία είναι η κατ’ εξοχήν δραστηριότητα που κατασκευάζει ιστορίες και πλαίσια. Άρα είναι η τέχνη της κατανόησης του κόσμου. Δώστε μου μια ιστορία και σας έφτιαξα έναν κόσμο – έστω μια όψη του κόσμου. Δώστε μου μια όψη του κόσμου και σας έφτιαξα μια ιστορία. Ελάτε στην παρουσίαση του τελευταίου μου μυθιστορήματος «Ημέρες στο Οριέντε» και θα ακούσετε πολλά ενδιαφέροντα για τη λογοτεχνία».

•Ακούτε μουσική; Ποιες μουσικές και ποιους καλλιτέχνες ξεχωρίζετε;

«Ακούω πολλή μουσική. Προτιμώ την κλασσική μουσική κυρίως των Μότσαρτ, Μπαχ, Μπετόβεν και Βιβάλντι, το ρεμπέτικο, τα δημοτικά, τη τζαζ και τη λεγόμενη έντεχνη μουσική με κορυφαίο τον Θεοδωράκη. Είχα κατά καιρούς την τύχη ν’ ακούσω ζωντανά σπουδαίους εκτελεστές όπως τους Σεγκόβια, Ρομέρος, Λαγκόγια, Ίτζακ Πέρλμαν, Γουίντον Μαρσάλις, Λούι Μπέλσον και άλλους πολλούς».

•Βλέπετε κινηματογράφο; Ποιες ταινίες ξεχωρίζετε;

«Ο παγκόσμιος κινηματογράφος βρίσκεται σε διαρκή άνθιση. Είδατε το Λα Λα Λαντ; Εξαιρετική ταινία».

•Ποιο είναι το νόημα της ζωής;

«Ο άνθρωπος από τη βιολογική φύση του έχει δύο θεμελιώδη χαρακτηριστικά: του ατομισμού και του αλτρουισμού. Το πρώτο χαρακτηριστικό σχετίζεται με τον ανταγωνισμό μεταξύ ατόμων για την απόκτηση πόρων αναγκαίων για την επιβίωση. Ταυτόχρονα οι άνθρωποι έχουν την ενστικτώδη ανάγκη να ανήκουν σε μια ομάδα, φυλή ή έθνος. Και τα δύο χαρακτηριστικά αναπτύχθηκαν μέσα από εκατομμύρια χρόνια εξέλιξης και συνιστούν αναγκαίες συνθήκες επιβίωσης. Η προαιώνια πάλη του κακού με το καλό που συναντούμε σε πολλές ιστορίες δεν είναι τίποτα άλλο από τον ατομικό ανταγωνισμό και τον αλτρουισμό που είναι απαραίτητος για την επιβίωση της ομάδας. Καθώς λέει ο διάσημος βιολόγος E. O. Wilson, «η ατομική επιλογή προώθησε την αμαρτία, ενώ η ομαδική επιλογή προώθησε την αρετή». Αυτή η αρετή της ομαδικής επιλογής, ο φυλετισμός, ήταν καθοριστικής σημασίας για την επιβίωση των φυλών. Σήμερα όμως, σε έναν παγκοσμιοποιημένο πλανήτη, ο φυλετισμός από ευλογία έχει μετατραπεί σε κατάρα. Ο γερμανικός φυλετισμός δημιουργεί άστεγους στην Αθήνα της οικονομικής κρίσης και ο ισλαμικός φυλετισμός νεκρούς στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες. Η ανθρωπότητα είναι μίγμα αγάπης και μίσους, θυσίας και μαζικών δολοφονιών, διαφωτισμού και μισαλλοδοξίας. Εν τούτοις πρόοδος σημειώνεται με μικρά βήματα.
Ποιο είναι το νόημα της ζωής σήμερα; Να υπερβούμε τα όρια του ενστικτώδους φυλετισμού και να ζήσουμε με ειρήνη με τον συνάνθρωπο ανεξάρτητα από φυλή και φυλετικούς μύθους, να ζήσουμε με ειρήνη με το περιβάλλον και να μην το αφήσουμε βορά στον ατομικό ανταγωνισμό της επιδίωξης παράλογου κέρδους, να τραγουδούμε το τραγούδι της ζωής όσο αντικρίζουμε το φως της μέρας».

•Τι σημαίνει για εσάς ελευθερία; Είναι οι άνθρωποι ελεύθεροι;

«Ελευθερία είναι η βασική κατανόηση των δικαιωμάτων και των υποχρεώσεών μου. Είναι μεταξύ άλλων η ελευθερία έκφρασης, μετακίνησης, θρησκεύματος, πολιτικών πεποιθήσεων, σεξουαλικού προσανατολισμού, σε συνδυασμό με το δικαίωμα της εκπαίδευσης, της ασφάλειας και της ισότητας απέναντι στον νόμο. Στις δημοκρατίες δυτικού τύπου έχουμε πολλές ελευθερίες, ενώ βασικά ανθρώπινα δικαιώματα κατοχυρώνονται συνταγματικά. Συχνά όμως οι ελευθερίες και τα δικαιώματα είναι μόνο επί χάρτου. Ένα παράδειγμα είναι η ατιμωρησία των ηγετών των ΗΠΑ που εισέβαλαν στο Ιράκ λέγοντας ψέματα για όπλα μαζικής καταστροφής και προκάλεσαν τον θάνατο εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων. Άλλο πρόβλημα είναι το ότι βρισκόμαστε πλέον κάτω από συνεχή ηλεκτρονική παρακολούθηση. Πολλές μυστικές υπηρεσίες έχουν πρόσβαση σε προσωπικά μας δεδομένα και πολλές εταιρείες τα πωλούν με αντίτιμο. Γνωρίζουν σήμερα τι προτιμήσεις έχουμε, τι διαβάζουμε στο Διαδίκτυο, και τι αγοράζουμε, και μας κατασκευάζουν το προφίλ. Η ηλεκτρονική πληροφορία για τον καθένα μας, έστω και λανθασμένη, είναι εκπληκτικά μεγάλη χάρη στην τεχνολογία της πληροφορίας. Αν οι κυβερνήσεις δεν λάβουν μέτρα για το ηλεκτρονικό μας φακέλωμα, σύντομα η έννοια της ελευθερίας θα αποκτήσει άλλο νόημα».

•Τι σας αρέσει στα Χανιά και τι όχι. Τι θα αλλάζατε αν ήσασταν δήμαρχος;

«Μ’ αρέσει η ιστορία της πόλης, η γραφικότητά της, το μίγμα κοσμοπολιτισμού και επαρχιωτισμού. Έχει ζωή χωρίς να γίνεται απρόσωπη. Μ’ αρέσει η γενναιοδωρία των ανθρώπων της, το αίσθημα υπερηφάνειας και ανεξαρτησίας τους. Δεν μ’ αρέσει η παραβατικότητα από τις τροχαίες παραβάσεις μέχρι την οπλοχρησία. Δεν μ’ αρέσουν οι βανδαλισμοί των κτιρίων και τα σκουπίδια που λίγοι πετούν από τα αυτοκίνητά τους στον δρόμο. Αν ήμουν δήμαρχος… μη μου βάζετε ιδέες. Όπως είπα και στην αρχή, δεν μ’ αρέσουν οι επαναστατικές μεταβολές και εμπειρικά δεν πιστεύω ότι πετυχαίνουν. Το πρώτο που θα άλλαζα θα ήταν το κυκλοφοριακό σύστημα. Οι ιστορικές πόλεις της Ευρώπης εδώ και δεκαετίες έχουν απαλλαγεί από την κυκλοφοριακή συμφόρηση στα κέντρα τους. Κάτι ανάλογο πρέπει να γίνει κι εδώ. Θα αναδιαμόρφωνα τα πεζοδρόμια που τώρα σε μεγάλο βαθμό είναι χώροι στάθμευσης ή καταλαμβάνονται από κολώνες ή δέντρα. Θα μετέτρεπα όσα δημόσια κτίρια μπορούσα σε βιοκλιματικά».