Παιδεύω θα πει διδάσκω και παιδεία είναι η απόκτηση γνώσεων, δεξιοτήτων, αξιών, και απόψεων μέσω της διδασκαλίας, της αφήγησης ιστοριών, της συζήτησης, και της έρευνας. Κάποιοι με τη λέξη αυτή εννοούν κυρίως τη διαμόρφωση χαρακτήρων, άλλοι την απόκτηση συγκεκριμένων δεξιοτήτων, άλλοι την τεχνολογική γνώση και άλλη τη γνώση των κοινωνικών και ανθρωπιστικών επιστημών. Πιστεύω ότι παιδεία είναι όλα τα ανωτέρω. Μου είναι δύσκολο να βάλω την παιδεία σε κουτιά γιατί είναι σαν να βάζω κουτιά στον ανθρώπινο εγκέφαλο. Για παράδειγμα, μου είναι δύσκολο να θεωρήσω ότι η ποίηση γίνεται μόνο με λέξεις. Ένα βαθύ και κομψό μαθηματικό θεώρημα έχει τουλάχιστον τόση ποίηση όση η Οδύσσεια και ένα ηλεκτρονικό εξάρτημα στο μέγεθος ευρώ, που έχει πάνω του δισεκατομμύρια τρανζίστορς και μας δίνει τη δυνατότητα επικοινωνίας με οποιοδήποτε μέρος του πλανήτη με την ταχύτητα του φωτός, έχει πάνω του τουλάχιστον τόση δημιουργικότητα και μεγαλοφυΐα όση ο Παρθενώνας ή η Καπέλα Σιστίνα.
Η παιδεία απευθύνεται στον άνθρωπο ως ενιαία και όχι ως κατακερματισμένη οντότητα. Μιλούν πολλοί για το συναίσθημα και τη λογική σαν να ήταν δυο ξεχωριστά χαρακτηριστικά του εγκεφάλου. Λέμε, αυτός ενεργεί με το συναίσθημα και όχι με τη λογική. Νευρολογικά όμως δεν υπάρχει ένα σύστημα στον εγκέφαλο με μόνο το συναίσθημα και ένα άλλο με μόνη τη λογική, οτιδήποτε και αν αυτά σημαίνουν. Το συναίσθημα και η λογική εκφράζονται διαρκώς σε συνδυασμό και ενιαία. Άνθρωποι με βλάβη στον προμετωπικό λοβό που γίνεται βασικά η επεξεργασία του συναισθήματος, αδυνατούν να πάρουν ακόμη και στοιχειώδεις αποφάσεις, όπως το ν’ ανοίξουν μια πόρτα. Συναίσθημα και λογική πάνε χέρι χέρι και η παιδεία απευθύνεται και στα δύο.
Στις προϊστορικές εποχές οι ενήλικες μετέφεραν γνώσεις στους νέους απαραίτητες για την επιβίωσή τους μέσω του προφορικού λόγου και της μίμησης. Γρήγορα όμως η μίμηση δεν ήταν πλέον επαρκής και οι άνθρωποι άρχισαν να αναπτύσσουν εκπαιδευτικά συστήματα. Τα πρώτα συστηματικά σχολεία λειτούργησαν στην Αίγυπτο γύρω στο 2000 πΧ. Αργότερα στην Αρχαία Αθήνα δημιουργήθηκε η Ακαδημία του Πλάτωνα και λίγο μετά ακολούθησε η Αλεξάνδρεια ως κέντρο παιδείας. Στην Κίνα τον 5ο πΧ αιώνα εμφανίστηκε ο μέγας ηθικός φιλόσοφος και δάσκαλος Κομφούκιος, αντίστοιχος του Σωκράτη στην Ελλάδα.
Οι Τρεις Ιεράρχες, τη μνήμη των οποίων εορτάζουμε σήμερα, σπούδασαν στις φημισμένες σχολές των Αθηνών και της Αλεξάνδρειας κλασσική φιλοσοφία και φιλολογία έχοντας κατανοήσει τη σημασία της παιδείας και του βάθους της αρχαίας ελληνικής διανόησης. Η Ρώμη έγινε μετά την κατάκτηση της Ελλάδας κέντρο παιδείας και αργότερα η Καθολική Εκκλησία ίδρυσε τα καθεδρικά σχολεία και τα μεσαιωνικά πανεπιστήμια. Την ίδια εποχή η ισλαμική τέχνη άνθισε και η ισλαμική επιστήμη έκανε σημαντικά βήματα, κυρίως στα μαθηματικά. Με την Αναγέννηση η εκπαίδευση και η επιστήμη βαθμιαία απαλλάχτηκαν από δογματισμούς και προκαταλήψεις και άρχισαν να αποκαλύπτουν τα μυστήρια του σύμπαντος. Η κίνηση των πλανητών, τα θερμικά φαινόμενα, και ο ηλεκτρομαγνητισμός εξηγήθηκαν με εκπληκτικό τρόπο μέσα από ελάχιστες γραμμές μαθηματικών συμβόλων στη θέση πνευμάτων και θεών που οργίζονταν και έστελναν κεραυνούς και καταιγίδες. Ταυτόχρονα ένας μεγαλοφυής καλόγηρος, ο Μέντελ και ένας αυτιστικός Άγγλος ο Δαρβίνος, αποκάλυψαν έναν ακόμη πιο θαυμαστό κόσμο, αυτόν της βιολογίας. Το φως που κυρίως οι Αρχαίοι Έλληνες άναψαν έγινε εκτυφλωτικό. Η ανθρωπότητα δεν νοείτο πλέον χωρίς παιδεία.
Συχνά τίθεται το ερώτημα τι παιδεία θέλουμε και τι ανθρώπους θέλουμε να διαμορφώσουμε. Το ερώτημα αυτό μοιάζει σημαντικό αλλά είναι επικίνδυνο γιατί είναι το βασικό κίνητρο όλων των δικτατόρων και των φανατικών ιδεολόγων. Μιλώ για εκείνους που έβαλαν σκοπό στη ζωή τους ν’ αλλάξουν τον κόσμο και να τον φέρουν στα μέτρα τους με κάθε μέσο. Οι λίγοι αυτοί είναι υποτίθεται φωτισμένοι και γνωρίζουν τη συνταγή της σωτηρίας των μαζών, οι οποίες φυσικά την αγνοούν. Οι φωτισμένοι έχουν ιστορικό χρέος να επιβάλουν τη συνταγή τους με την επανάσταση, τη δικτατορία, τις εκτοπίσεις, τα βασανιστήρια και τις δολοφονίες. Οι μάζες θα πονέσουν, αλλά αυτό γίνεται για το καλό τους, που μια φυσική ανεπάρκεια τους κάνει να μην το βλέπουν. Θα δώσω και ενδεικτικά ονόματα: Λένιν, Στάλιν, Μάο, Πολ Ποτ, Χίτλερ, Φράνκο, Πινοτσέτ, Παπαδόπουλος, Κιμ Τζονγκ Ουν. Και πίσω τους χιλιάδες ιδεολόγοι που παρέχουν σε αφθονία το υποτιθέμενο επιστημονικό υπόβαθρο με τη μορφή θεωριών που δικαιολογούν τις πράξεις των εθνοσωτήρων.
Οι άνθρωποι αυτοί είναι επιφορτισμένοι από την Ιστορία με την αποστολή να επιβάλουν έναν παράδεισο της απόλυτης ισότητας, της απόλυτης δικαιοσύνης, της απόλυτης ελευθερίας, της απόλυτης ειρήνης, της απόλυτης ασφάλειας, της απόλυτης οτιδήποτε. Η ανθρωπότητα θα υποφέρει για λίγο ακόμη την αιματηρή δικτατορία και τον τρόμο αλλά ο παράδεισος έρχεται. Ακόμη λίγο αίμα, λίγος γύψος στον ασθενή, ένα Αρχιπέλαγος Γκουλάγκ, μια πολιτιστική επανάσταση, ακόμη μερικά εκατομμύρια εκτελέσεις και ο παράδεισος στρίβει στη γωνία. Κανείς δεν τολμάει να τους πει ότι ο αυτοκράτορας είναι γυμνός, ότι αυτός ο παράδεισος βασίζεται σε αυτοαναιρούμενες αρχές. Η απόλυτη ελευθερία αναιρεί αυτόματα την απόλυτη ισότητα. Απόλυτη ελευθερία σημαίνει ότι εγώ μπορώ να πάρω το σπίτι και το χωράφι του γείτονά μου και επομένως καταστρέφω τη δική του ελευθερία. Η απόλυτη δικαιοσύνη είναι αφ’ εαυτής αδικία, αφού η ισορροπία της κοινωνίας βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στη συγγνώμη και στο έλεος, των οποίων οι Τρεις Ιεράρχες ήταν υπέρμαχοι. Η απόλυτη ασφάλεια αναιρεί την ίδια τη φύση όπου τα πάντα ενέχουν κάποιο μικρό ή μεγάλο ρίσκο, κοκ.
Η ανθρωπότητα και η ανθρώπινη κοινωνία δεν προέκυψαν μετά από σχεδιασμό κάποιων σοφών αλλά μέσα από μια εξελικτική διαδικασία, βιολογική και κοινωνική σε εκατομμύρια χρόνια. Ο άνθρωπος ξεκίνησε την πορεία του ως κυνηγός-συλλέκτης. Γρήγορα αντελήφθη ότι δεν μπορεί να επιβιώσει χωρίς τη βοήθεια άλλων ανθρώπων για να βρει τροφή και για να προστατευτεί από τα εχθρικά ζώα και τα στοιχεία της φύσης. Η επιβίωση τον έκανε κοινωνικό ον. Όσοι δεν συμμετείχαν στην κοινωνική συμβίωση, δεν επιβίωναν μέχρι την αναπαραγωγή και εξαφανίζονταν. Έτσι η φυσική επιλογή επέφερε την προσαρμογή της κοινωνικότητας. Οι άνθρωποι δημιούργησαν οικογένειες, φυλές, χωριά. Αργότερα η κοινωνία εξελίχθηκε σε πόλεις, έθνη και κράτη.
Όταν κανείς συμμετέχει σε μια κοινωνία, αυτόματα αποδέχεται περιορισμούς στην ελευθερία του. Η κοινωνική οργάνωση έχει το κόστος της αλλά το όφελος που είναι η επιβίωση και η αναπαραγωγή των γονιδίων στις επόμενες γενιές είναι πολύ σημαντικότερο. Η συμμετοχή στην ομάδα συνεπάγεται θυσία του ατομικού καλού υπέρ του κοινωνικού καλού. Αλλιώτικα, θυσία του ατομισμού υπέρ του αλτρουισμού. Δεν θα επεκταθώ πολύ στο ζήτημα. Θα τονίσω μόνο ότι ο ατομικός ανταγωνισμός αυξάνει την προσαρμοστικότητά μας ως προς τη διαιώνιση των γονιδίων μας, ενώ ο αλτρουισμός αυξάνει την προσαρμοστικότητα της κοινωνίας μας ως προς την ιστορική της επιβίωση. Σε κάθε κοινωνία έχουμε την ίδια πάλη του καλού με το κακό, του αλτρουισμού με τον ατομισμό, της ατομικής επιλογής με την κοινωνική επιλογή. Αυτά τα πράγματα έχουν τελευταία ερμηνευθεί μαθηματικά και νευρολογικά. Όλοι μας έχουμε στον εγκέφαλό μας νευρικά δίκτυα πους μας δίνουν ευχαρίστηση όταν είμαστε αλτρουιστές. Αυτά τα νευρικά δίκτυα σχηματίστηκαν στα πρώτα χρόνια της ανθρωπότητας. Είναι σαν να λέμε ότι η κοινωνία πάντα θα έχει ένα μείγμα αμαρτίας και καλού, καθώς λέει ο θεμελιωτής της βιογεωγραφίας και κοινωνικής βιολογίας, Edward Wilson. Αυτή είναι η πραγματικότητα που υπαγορεύεται από την μεγαλοφυΐα της ανθρώπινης φύσης και του γήινου περιβάλλοντος.
Θέλω να πω ότι όποιος προσπαθήσει να μεταβάλει άρδην αυτή τη μεγαλοφυή τάξη που προέκυψε μέσα από εκατομμύρια χρόνια δοκιμής και σφάλματος, είναι βέβαιο ότι κάτι θα χαλάσει. Γι’ αυτό αισθάνομαι πολύ άβολα μπροστά σε προτάσεις που θέλουν να ανατρέψουν την κοινωνία ή τη συμπεριφορά των ανθρώπων για να επιβάλουν μια άλλη τάξη πραγμάτων που ποτέ δεν περιγράφεται με εμπειρική ακρίβεια παρά μόνο με ασαφείς γενικεύσεις. Επομένως στο ερώτημα τι στόχους πρέπει να έχει η παιδεία για να διαμορφώσει τους αντίστοιχους πολίτες θα απαντήσω με μια πολύ ήπια πρόταση. Πιστεύω ότι αυτό που ονόμασε ο John Locke «επιδίωξη της ευτυχίας» είναι θεμελιώδης ανθρώπινη επιδίωξη μαζί με εκείνη της δικαιοσύνης, της ελευθερίας και της ασφάλειας, όπως περίπου είπε ο Τόμας Τζέφερσον, αλλά τίποτα από όλα αυτά σε απόλυτο βαθμό. Συμπερασματικά θα πρότεινα μια παιδεία που βοηθάει τους ανθρώπους να ζήσουν με ειρήνη με το περιβάλλον, ανθρώπινο, βιολογικό, φυσικό χωρίς επαναστάσεις οιασδήποτε φύσης, χωρίς πεφωτισμένες ακρότητες.
Στην Ελλάδα, εξ όσων θυμάμαι, πάντα οι υπουργοί παιδείας ήθελαν να αφήσουν το στίγμα τους στην Ιστορία κάνοντας ριζικές νομοθετικές αλλαγές. Μπορώ να ανακαλέσω τουλάχιστον πέντε τέτοιες αλλαγές την τελευταία εικοσαετία. Όταν μια χώρα αλλάζει στρατηγική τόσο συχνά σε ζητήματα μακράς πνοής, κάτι δεν πάει καλά με τους υπουργούς. Προσωπικά πιστεύω σε κάποιες βασικές αρχές και ποτέ στις επαναστάσεις και κυρίως στους επαναστάτες.
Πρώτον πιστεύω ότι η παιδεία πρέπει να έχει δημόσιο χαρακτήρα για να είναι προσβάσιμη από όλους, όσο αμαρτωλό και αν αυτό ακούγεται σε έναν ουσιαστικά νεοφιλελεύθερο οικονομικά κόσμο, χωρίς όμως να αποκλείονται τα ιδιωτικά ιδρύματα. Η δημόσια παιδεία, καλά στελεχωμένη και χρηματοδοτημένη, επιτελεί το σημαντικότερο κοινωνικό έργο μιας χώρας. Βεβαίως, αν υποβαθμιστεί λόγω αδιαφορίας ή σχεδιασμένης εγκατάλειψης, αμέσως παίρνουν το βήμα οι πάντα έτοιμες Κασσάνδρες της ιδιωτικοποίησης πάντων.
Δεύτερον, η παιδεία πρέπει να είναι ουσιαστική και σφαιρική, όχι τυπική όπως θα εξηγήσω πάρα κάτω. Στην εποχή μου η δευτεροβάθμια εκπαίδευση μας προετοίμαζε για τις εισαγωγικές εξετάσεις στα πανεπιστήμια, αλλά μας έδινε και βάσεις σε σημαντικά αντικείμενα πέρα από τις εξετάσεις. Θεωρώ για παράδειγμα τον εαυτό μου τυχερό που επί εξαετία διδάχτηκα Αρχαία Ελληνικά αν και θα πήγαινα στο Πολυτεχνείο. Σήμερα ο ρόλος αυτός έχει μετατεθεί πλήρως στα φροντιστήρια. Δεν μ’ ενοχλούν τα φροντιστήρια, αλλά μ’ ενοχλεί ο εκφυλισμός της μέσης εκπαίδευσης στις τελευταίες τάξεις του λυκείου. Μ’ ενοχλεί περισσότερο η αδυναμία αντιμετώπισης της ενδοσχολικής βίας, των βανδαλισμών, και της έλλειψης κοινωνικής συμπεριφοράς. Δίνω διαλέξεις σε γυμνάσια και λύκεια και πάντα παρατηρώ ότι στη διάρκεια της ομιλίας μου οι περισσότεροι μαθητές θορυβούν, ενώ στο τέλος σπρώχνονται στην έξοδο δίκην αγέλης και φυσικά χυδαιολογούν ασύστολα. Πάντα διερωτώμαι αν θα μπορούσα να κάνω κάτι αποτελεσματικό στη θέση των δασκάλων τους. Η κατάσταση χειροτερεύει στα πανεπιστήμια όπου η αντικοινωνική συμπεριφορά συμπληρώνεται με τους παραταξιακούς βανδαλισμούς, τον αρχέγονο φυλετικό φανατισμό της ιδεολογικής ή κομματικής ορθοδοξίας, και την υποτυπώδη παρακολούθηση των μαθημάτων. Για ν’ αλλάξει η κατάσταση κάτι πρέπει να γίνει στο νηπιαγωγείο και στο δημοτικό όπου αρχίζουν να διαμορφώνονται οι νέοι. Δεν μ’ άρεσε ποτέ η στρατιωτική πειθαρχία αλλά ούτε και η αντικοινωνική συμπεριφορά της έλλειψης σεβασμού στον συνάνθρωπο και στο περιβάλλον. Κάπου στη μέση πρέπει να βρεθεί η ισορροπία.
Τρίτον, η παιδεία, αν και επιτελεί τη σημαντική αποστολή της επαγγελματικής αποκατάστασης, πρέπει να έχει ευρύτερους στόχους. Πιστεύω ότι η έρευνα και η μετάδοση της γνώσης είναι αυτοσκοπός και γνωρίζω ότι άλλη μια φορά διέπραξα θανάσιμο αμάρτημα σύμφωνα με πολλούς λεγόμενους τεχνοκράτες.
Η έρευνα του κόσμου είναι βιολογική ανάγκη. Εξ αρχής οι άνθρωποι ερευνούσαν το περιβάλλον τους με την πιο στοιχειώδη έννοια για να το κατανοήσουν και να το κάνουν οικείο. Ένας οικείος κόσμος είναι και ασφαλέστερος και βελτιώνει τις εξελικτικές δυνατότητες διαιώνισης. Οι όψεις του κόσμου που μπορεί κανείς να ερευνήσει είναι απεριόριστες, από το άμεσο φυσικό και βιολογικό περιβάλλον μέχρι το σύμπαν. Καθώς απαντώνται τα ερωτήματα, καινούργια ξεπηδούν με τις δικές τους δυσκολίες και προκλήσεις και νέοι, άγνωστοι ως τώρα, δρόμοι εφαρμογής και περαιτέρω έρευνας ανοίγουν. Ποτέ κανένας δεν μπορεί να προβλέψει τους δρόμους της γνώσης. Εκείνοι που πιστεύουν στη στενά τεχνολογική έρευνα για παράδειγμα, δεν μπορούν να γνωρίζουν πού θα οδηγηθούν έστω και αν έχουν εστιασμένο στόχο, αλλά – και αυτό είναι το σπουδαιότερο – βασίζονται σε ιδέες που προηγούμενοι ερευνητές διατύπωσαν από καθαρό πάθος για τη γνώση. Θα αναφέρω μόνο το γνωστό σύστημα πλοήγησης GPS που πολλοί χρησιμοποιούν σήμερα ακόμη και στα κινητά τηλέφωνα, το οποίο ξεκίνησε στη δεκαετία του 60 στις ΗΠΑ για στρατιωτικούς σκοπούς και το οποίο βασίζεται, μεταξύ άλλων, στην ειδική και στη γενική θεωρία της σχετικότητας για να δώσει ορθές εκτιμήσεις του χρόνου και της θέσης. Δεν είμαι βέβαιος αν κάποιος τεχνοκράτης θα χρηματοδοτούσε ποτέ αφηρημένη έρευνα όπως αυτή του Αϊνστάιν, που όμως εφαρμόστηκε πολλές δεκαετίες αργότερα σ’ έναν τελείως πρακτικό τομέα που κανείς δεν φανταζόταν.
Οι Έλληνες είμαστε υπερήφανοι για τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό. Πάλι δεν είμαι βέβαιος αν κάποιος τεχνοκράτης θα χρηματοδοτούσε σήμερα την έρευνα του Θαλή, του Ευδόξου, του Ευκλείδη ή του Αρχιμήδη. Δεν συζητώ καθόλου για θεωρητικούς του τύπου Πλάτωνα ή Αριστοτέλη. Σε πιο πρακτικό επίπεδο, είναι πολύ δύσκολο να βρει κανείς τομείς της γνώσης που ξεκίνησαν από καθαρή περιέργεια και καθαρό πάθος για γνώση και που κάποια στιγμή δεν βρήκαν εφαρμογή στην πιο πεζή πραγματικότητα. Αντίστροφα, η πεζή πραγματικότητα δεν θα μπορούσε να εξελιχθεί χωρίς τη θεμελιώδη γνώση που αποκτήθηκε για χάρη της γνώσης και μόνο. Όλα τα ψηφιακά μέσα επικοινωνίας, από την τηλεόραση ως το κινητό τηλέφωνο, έγιναν πραγματικότητα, μεταξύ άλλων, χάρη στην μαθηματική ανάλυση του Fourier, ενός πολύ σπουδαίου Γάλλου μαθηματικού, που τον 19ο αιώνα ερμήνευσε το πρόβλημα της μετάδοσης της θερμότητας και στην κβαντομηχανική που αναπτύχθηκε τον 20ο αιώνα από καθαρή περιέργεια κάποιων μεγάλων φυσικών για τη δομή της ύλης.
Με αυτές τις βασικές αρχές θα έλεγα ότι η παιδεία στη χώρα μας δεν χρειάζεται επαναστατικές επεμβάσεις αλλά διορθώσεις. Κάποια πράγματα διορθώνονται άμεσα και εύκολα όπως για παράδειγμα η διατήρηση του δημόσιου χαρακτήρα της εκπαίδευσης και η χρηματοδότηση των σχολείων και της έρευνας. Βεβαίως η οικονομική κρίση είναι πραγματικότητα, αλλά δυο τομείς που θα πρέπει να επηρεασθούν ελάχιστα είναι η παιδεία και η υγεία. Γνωρίζουμε όμως όλοι ότι η πραγματικότητα είναι αντίθετη, παρά τις συνήθεις διακηρύξεις περί της πιο σημαντικής επένδυσης της χώρας. Κάποια άλλα πράγματα, όπως πώς θα βελτιωθεί η εκπαίδευση από τη στοιχειώδη ως την ανώτατη βαθμίδα, χρειάζονται περίσκεψη και προσπάθεια, δοκιμή και σφάλμα και μετά διόρθωση. Τίποτα όμως δεν γίνεται βιαστικά και δογματικά με την πεποίθηση του αλάθητου.
Υπάρχει μια ακόμη διάσταση της παιδείας που θα ήθελα να ιδούμε εκτενέστερα, εκείνη της σφαιρικής μόρφωσης. Πρώτα ας δούμε ένα σχετικό ζήτημα, που έχει να κάνει με την εξαπάτηση και την αυταπάτη που συναντώνται ευρύτατα στη φύση και συμβάλλουν κεντρικά στην επιβίωση. Πολλοί ιοί και πολλά βακτήρια εξαπατούν τους ξενιστές τους μιμούμενα τη βιοχημική συμπεριφορά των ξενιστών και έτσι δεν εκλαμβάνονται ως ξένα σώματα και δεν απορρίπτονται. Ψάρια μοιάζουν εξωτερικά με φύκια και τα ανύποπτα θύματά τους τα πλησιάζουν και αμέσως γίνονται τροφή. Έντομα μιμούνται τα κλαδιά δέντρων για να ξεγελούν τους εχθρούς τους. Έχουν συμπιέσει τα όργανά τους σε μεγάλο βαθμό σε ένα σώμα που μοιάζει με λεπτό κλαδί και έχουν απορρίψει ακόμη και τη συνήθη συμμετρία σχήματος και οργάνων. Οι θηρευτές προσπαθούν να γίνουν αόρατοι από τα θηράματα και αντιστρόφως. Το παίγνιο της επιβίωσης στη φύση είναι εν πολλοίς παίγνιο εξαπάτησης.
Στους ανθρώπους υπάρχει ένα ανώτερο επίπεδο εξαπάτησης, εκείνο της αυταπάτης. Όλοι μας αυταπατόμαστε σε μικρό ή μεγάλο βαθμό. Όλοι μας νομίζουμε ότι κάνουμε σπουδαία πράγματα, ότι είμαστε καλοί οδηγοί, καλοί δάσκαλοι, καλοί επαγγελματίες, σπουδαίοι επιστήμονες, έξυπνοι και ό,τι άλλο μπορεί κανείς να φανταστεί. Σε μια έρευνα μεταξύ πανεπιστημιακών καθηγητών, το 94% των ερωτηθέντων απάντησε ότι πιστεύει ότι ανήκει στο καλύτερο 50% των καθηγητών και μόνο το 6% ανήκε στο χαμηλότερο 50%. Δεν χρειάζεται να είναι κανείς μαθηματικός για να διαπιστώσει την προφανή ασυμβατότητα των πιθανοτήτων. Οι ασθενείς που παίρνουν ψεύτικα φάρμακα placebo, θεραπεύονται καλύτερα όταν το χάπι είναι μεγαλύτερο, ακριβότερο, έχει υποτίθεται περισσότερες παρενέργειες, και χορηγείται από γιατρούς με λευκή ενδυμασία και στηθοσκόπιο στους ώμους. Η Ιστορία είναι ίσως η μεγαλύτερη δραστηριότητα αυταπάτης. Οι περισσότεροι ιστορικοί, εξαιρουμένων εκείνων που θέλουν να κάνουν τη δουλειά τους όσο πιο αντικειμενικά γίνεται, παρουσιάζουν το έθνος τους ανώτερο, γενναιότερο και αδικημένο σε σχέση με τους γείτονες. Διαβάστε την επίσημη Ιστορία της Τουρκίας, της Αλβανίας, και της Πρώην Γιουγκοσλαβικής Δημοκρατίας της Μακεδονίας ως ένα μικρό δείγμα. Δεν θα μιλήσω για την Ελλάδα.
Κατασκευάζουμε στερεότυπα αυταπάτης και μετά ενεργούμε επικίνδυνα βασισμένοι σ’ αυτά. Οι Γερμανοί στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο είχαν πεισθεί ότι μέχρι το φθινόπωρο του 1941 θα είχαν διαλύσει τη Σοβιετική Ένωση. Το 1943 παραδόθηκαν στους Σοβιετικούς και το 1945 οι Σοβιετικοί μπήκαν στο κατεστραμμένο Βερολίνο θριαμβευτές. Οι Βρετανοί στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο πίστευαν ότι ένας στρατιώτης τους άξιζε όσο μερικές δεκάδες Τούρκοι. Το ρατσιστικό υπόβαθρο αυτής της αυταπάτης είναι προφανές. Ο Κεμάλ τους εξευτέλισε στην Καλλίπολη και στατιστικά ένας Τούρκος στρατιώτης άξιζε όσο δέκα Βρετανοί. Οι Αμερικανοί μπήκαν στο Βιετνάμ για να κάνουν έναν στρατιωτικό περίπατο και έφυγαν ηττημένοι και ταπεινωμένοι πρώτη φορά στην Ιστορία τους.
Οι άνθρωποι που είναι πιο ευάλωτοι στην αυταπάτη είναι οι ηγέτες. Όταν κατέχουν την εξουσία νομίζουν ότι είναι μεγαλοφυείς και αντιμετωπίζουν τους άλλους με αλαζονεία και περιφρόνηση. Έχουν συνήθως δυσκολία να κατανοήσουν τα προβλήματα των αδυνάτων, τα οποία συχνά τα αποδίδουν στην ανεπάρκειά τους. Ταυτόχρονα νομίζουν ότι οι πολίτες δεν αξίζουν να τους έχουν επί κεφαλής, αλλά οι ηγέτες θυσιάζονται για το καλό της πατρίδας. Ο Τσώρτσιλ, όποτε ήταν πρωθυπουργός ήταν είρωνας, αυταρχικός, απότομος και αλαζονικός, ενώ όταν έχανε την εξουσία μετατρεπόταν σε ταπεινόφρονα και συμπαθητικό άνθρωπο. Άκουσα πρόσφατα Έλληνα ηγέτη να λέει σε συνέντευξη ότι αισθάνεται καλά με τον εαυτό του γιατί είναι καλός άνθρωπος και αυτό με ανησύχησε έντονα.
Οι περισσότερες στρατιωτικές ή πολιτικές καταστροφές οφείλονται σε αποφάσεις ανθρώπων που ήταν πολύ σίγουροι για τους εαυτούς τους. Στις 13 Ιανουαρίου του 1982, η πτήση 90 της Air Florida ετοιμαζόταν για απογείωση στην πρωτεύουσα των Ηνωμένων Πολιτειών, Ουάσιγκτον. Ο συγκυβερνήτης παρατήρησε ότι υπήρχε πάγος στα φτερά αλλά ο κυβερνήτης υποβίβασε το πρόβλημα και άλλαξε θέμα συζήτησης. Όταν ξεκίνησε η απογείωση, ο συγκυβερνήτης παρατήρησε ότι τα όργανα έδειχναν μεγαλύτερη ταχύτητα τροχιοδρόμησης απ’ ό,τι πράγματι είχε το σκάφος σε σχέση με τον διάδρομο, όπως τον έβλεπε από τον θάλαμο διακυβέρνησης. Ο κυβερνήτης με την αυταπάτη και τη βεβαιότητα του έμπειρου πιλότου του είπε ότι δεν υπήρχε πρόβλημα. Μερικά δευτερόλεπτα μετά προσπαθεί να πάρει ύψος αλλά η ταχύτητα είναι ανεπαρκής και το αεροπλάνο έχει κράτημα. Ο κυβερνήτης ακούγεται να μιλάει στο αεροσκάφος σαν να μιλούσε σε άνθρωπο, «επάνω, επάνω, εμπρός επάνω!» Ο συγκυβερνήτης του λέει, «πέφτουμε!» και εκείνος απαντάει, «το ξέρω!» Τρία δευτερόλεπτα μετά το αεροσκάφος συντρίβεται σε μια γέφυρα του ποταμού Ποτόμακ. Οι δύο πιλότοι και εβδομήντα τέσσερις επιβάτες σκοτώθηκαν. Πέντε διασώθηκαν. Οι αισθητήρες του ταχυμέτρου του αεροσκάφους είχαν κλείσει από τον πάγο που ο κυβερνήτης με σιγουριά είχε θεωρήσει αμελητέο.
Η αυταπάτη μπορεί να κάνει τον κόσμο ανεκτό για τους περισσότερους από μας, αλλά στον σύγχρονο και περίπλοκο κόσμο μας μπορεί να έχει καταστροφικές συνέπειες. Όμως η αυταπάτη συναντάται και στην επιστήμη και στην παιδεία. Η φυσική, η χημεία και η βιολογία έχουν σταθερά θεμέλια και επιβεβαιώνονται από το πείραμα και τη φύση. Αντίθετα οι κοινωνικές επιστήμες μόνο τα τελευταία χρόνια έχουν αρχίσει να στρέφονται προς την πραγματική τους βάση, τη βιολογία. Έως πρόσφατα, σε μεγάλο βαθμό, ήταν συνονθυλεύματα αυθαίρετων θεωριών κάποιων διανοητών χωρίς πειραματική επιβεβαίωση, ενίοτε με επικίνδυνες συνέπειες. Μόνο τελευταία η μαύρη μαγεία των οικονομικών έχει αρχίσει να γίνεται νευροοικονομική, να στηρίζεται δηλαδή σε πειραματικά δεδομένα και νευρολογικές διαπιστώσεις σχετικά με τη συμπεριφορά των ανθρώπων. Παρόμοια, η ψυχολογία απομακρύνεται από πολλές αυθαίρετες θεωρίες και στρέφεται στο πείραμα και τη νευρολογία. Το ίδιο και η κοινωνική ψυχολογία. Στρέφονται δηλαδή στις ρίζες τους, τη βιολογία. Θα αναφέρω εδώ ενδεικτικά ότι ο Φρόιντ αρνείτο πεισματικά ότι οι θεωρίες του χρειάζονταν ανεξάρτητη πειραματική επιβεβαίωση. Το αντίστοιχο στην ιατρική θα ήταν η χορήγηση ενός φαρμάκου χωρίς τυφλά πειράματα για την αποτελεσματικότητα και την τοξικότητά του.
Όμως η αυταπάτη των οικονομικών παραμένει. Καθώς λέει ο βιολόγος Robert Trivers, ακόμη και σήμερα η οικονομική υποστηρίζει ότι οι άνθρωποι βελτιστοποιούν μια συνάρτηση χρησιμότητας, χωρίς να γνωρίζουν ποια είναι αυτή και φυσικά αδυνατούν να προβλέψουν μια οικονομική κρίση ή ακόμη και τι θα γίνει τον επόμενο μήνα. Πολλές υποθέσεις της οικονομικής είναι αστήρικτες αλλά πάνω τους κάποιοι χτίζουν τη σταδιοδρομία τους. Η αγορά μας λένε είναι ελεύθερη, η πληροφορία που διαθέτουν οι οικονομικοί παίκτες είναι τέλεια, και στη μακροοικονομία υπάρχει πάντα ένα σημείο ισορροπίας συνολικής προσφοράς και ζήτησης και άλλα τέτοια. Στην πράξη τίποτα από αυτά δεν ισχύει. Δεν θέλω να πω ότι η οικονομική είναι άχρηστη και οι οικονομολόγοι επιβλαβείς. Πολλοί οικονομολόγοι έχουν κάνει πολύ βαθιές διαπιστώσεις και έχουν δώσει σωστές κατευθύνσεις στην κοινωνία. Θα αναφέρω ενδεικτικά τον Κέυνς, τον Κάνεμαν, και τον Κρούγκμαν, όλοι τους βαθείς διανοητές και οικονομολόγοι. Αυτό που λέω είναι ότι η οικονομική χρειάζεται περισσότερη τάξη στο σπίτι της και λιγότερο δογματισμό σε πολύπλοκα κοινωνικά ζητήματα.
Καθώς οι κοινωνικές επιστήμες αρχίζουν να συνδέονται με τη βιολογία, αποκτούν πλέον σταθερές βάσεις. Ουσιαστικά έχει αρχίσει να γίνεται συνείδηση η ενότητα της γνώσης. Ότι όλα συνδέονται με όλα σε κάποιο βαθμό. Και αυτό με φέρνει στο τελικό σημείο αυτής της μικρής διαδρομής. Πιστεύω ακράδαντα ότι η παιδεία πρέπει να στοχεύει σ’ αυτή την ενότητα. Δεν μπορώ να φανταστώ ολοκληρωμένο φιλόλογο, φιλόσοφο, οικονομολόγο, κοινωνιολόγο, ή ψυχολόγο που δεν γνωρίζει τα βασικά για τους νόμους της φύσης. Αντίστροφα δεν μπορώ να φανταστώ μαθηματικό, φυσικό, χημικό, και βιολόγο που δεν γνωρίζει βασική Ιστορία, δεν γράφει σωστά μια γλώσσα, και δεν έχει διαβάσει λογοτεχνία. Οι υπολογιστές, η θεωρία πιθανοτήτων, και η στατιστική είναι θαυμαστά εργαλεία αλλά δεν αρκούν. Η γραμματική, η Ιστορία, και η λογοτεχνία είναι σπουδαία αντικείμενα αλλά δεν αρκούν. Εννοώ δεν αρκούν σε κάποιον για να ιδεί τον κόσμο λίγο πιο ολοκληρωμένα και για να συνδυάσει τα πράγματα με ισορροπημένο τρόπο.
Έχω κουραστεί ν’ ακούω κάθε βράδυ στα κεντρικά δελτία ειδήσεων ή στη Βουλή κακοποιημένα Ελληνικά. Δεν συζητώ καθόλου για κακοποιημένα Αγγλικά. Με καταλαμβάνει αλλεργικό σοκ όταν διαβάζω φιλολογικά ή φιλοσοφικά κείμενα και δεν καταλαβαίνω τίποτα. Πάντα απορούσα πώς κάποιοι διανοητές μπορούν να μιλούν επί ώρες και να μη λένε τίποτα, όπως κάνουν και οι περισσότεροι πολιτικοί. Οι άνθρωποι πρέπει να εκπαιδεύονται από μικρή ηλικία να μιλούν απλά και κατανοητά και να μην κρύβονται πίσω από λεκτικές ανοησίες. Και πάντα αισθάνομαι άβολα όταν ακούω αυθαίρετες ερμηνείες σε φαινόμενα συμπεριφοράς που έχουν ήδη ερμηνευθεί κομψά και επιστημονικά με την παρατήρηση και την επιστήμη. Η γνώση είναι μία και βγαίνει από το ίδιο όργανο, τον εγκέφαλο, είτε είναι ένας νόμος της φύσης, μια χημική αντίδραση, μια οικονομική θεωρία, ή μια ψυχολογική διαπίστωση. Και η παιδεία είναι πλήρης όταν αντιμετωπίζει την γνώση ως μία και ενιαία. Η γνώση επί πλέον αμφισβητεί την αυθεντία. Ο τελικός κριτής της ορθότητας μιας επιστημονικής άποψης δεν είναι το όνομα, τα βραβεία, και η φήμη του επιστήμονα, αλλά η ίδια η φύση που μιλάει πάντα πειραματικά. Αν εκείνη μιλάει διαφορετικά, δεν χρειάζονται άλλα πειστήρια. Η φύση έχει πάντα δίκιο. Με άλλα λόγια η παιδεία πρέπει να αντιμετωπίσει το φαινόμενο της αυταπάτης ουσιαστικά, είτε αυτό αφορά ανθρώπινη συμπεριφορά, είτε γνώση χωρίς βάση, είτε αυθαιρεσίες ηγετών κάθε μορφής.
Αυτή είναι η μικρή μου πρόταση για την παιδεία. Μια παιδεία που δεν καταλύει αλλά πληροί τα πράγματα, για να παραφράσω τον Χριστό. Που δεν γκρεμίζει αλλά αποδέχεται τις ατέλειες των ανθρώπων και της κοινωνίας γιατί έτσι είναι η φύση. Που με μετριοπάθεια και μετριοφροσύνη βλέπει τον κόσμο πολύπλευρα και πολυδιάστατα γιατί έτσι είναι ο κόσμος. Ίσως μ’ αυτόν τον τρόπο έχουμε ελπίδα να ζήσουμε στο παγκόσμιο σπίτι μας λίγο πιο ειρηνικά, λίγο πληρέστερα.