Ομιλία για την μνήμη Σπύρου Καγιαλέ 8-2-2004
Τα σύμβολα ανήκουν στις ισχυρότερες εκφράσεις της παρουσίας του ανθρώπου στο χώρο και το χρόνο. Το εύρος τους εκτείνεται από την επιστήμη ως τη θρησκεία. Χάρη στα σύμβολα ο άνθρωπος αποκωδικοποιεί τον κόσμο με τα μαθηματικά, τη φυσική, τη βιολογία· χάρη στα σύμβολα οργανώθηκε φυλετικά και θρησκευτικά· χάρη στα σύμβολα παίρνει η ζωή του νόημα και πιάνει τις άκρες του χρόνου για να κατακτήσει το μέλλον. Ή τουλάχιστον έτσι νομίζει.
Τα σύμβολα ενώνουν και διαιρούν. Βασικά οριοθετούν, άρα συνιστούν θεμελιώδη στοιχεία επιβίωσης. Οι αξίες που εμπνέουν είναι διαισθητικές και προφανείς. Η επιβίωση της ομάδας ή της φυλής είναι πάνω από την ατομική επιβίωση. Εκείνο που αυταρχικοί ηγέτες αδυνατούν να επιβάλλουν με τη βία, εκείνο που οι σοφοί δεν πετυχαίνουν με την πειθώ, την αυτοθυσία δηλαδή, την πετυχαίνει η μεγαλοφυία των συμβόλων μόνο με τη θέα τους.
Μιλάω για το σταυρό, για τη σημαία, για τον εθνικό ύμνο, για τη μπαντιέρα του καπετάνιου, για εκείνα που συνέχουν τους ανθρώπους. Για εκείνα που ένωσαν τους Έλληνες για 400 σχεδόν χρόνια. Για εκείνα που κράτησαν τους Κρητικούς όρθιους και ξεσηκωμένους από το 1669 ως το 1898.
Ο επίλογος της αιματηρής τουρκικής κατοχής στην Κρήτη ξεκινάει με την Επανάσταση του 1897. Οι Κρήτες ζητούν το αυτονόητο, να μοιραστούν το μικρό τους κόσμο με αξιοπρέπεια. Οι Μεγάλες Δυνάμεις ζητούν το δικό τους αυτονόητο: να μοιραστούν τη λιγοστή αξιοπρέπεια των μικρών λαών για χάρη των νεφελωδών συμφερόντων τους. Βρετανοί, Γάλλοι, Ιταλοί, Αυστριακοί, Ρώσοι, Γερμανοί από τη μια, Τούρκοι από την άλλη, στη μέση ένας λαός που δε λέει να σκύψει.
Η επανάσταση του 1897 έχει στόχο την ένωση. Η Αθήνα πιέζεται από την κοινή γνώμη. Ο Βασιλιάς Γεώργιος ο Α’ αντιλαμβάνεται αυτή την πίεση καλύτερα από τον πρωθυπουργό Δηλιγιάννη. Συντάσσεται με την συνδρομή της επανάστασης στην Κρήτη. Στις 29 Ιανουαρίου αποστέλλεται στην Κρήτη μια μοίρα τορπιλοβόλων υπό τον πρίγκιπα Γεώργιο. Η μεγάλη έκρηξη διαγράφεται καθαρά. Στις 3 Φεβρουαρίου αποβιβάζεται στο Κολυμπάρι εκστρατευτικό σώμα από 1500 άνδρες υπό τον συνταγματάρχη Τιμολέοντα Βάσσο. Η ατμόσφαιρα γίνεται μεθυστική. Πολλοί βλέπουν την ένωση προ των θυρών. Ο Βάσσος προελαύνει προς τα Χανιά. Οι επαναστάτες στήνουν στρατόπεδο στο Ακρωτήρι με ηγέτες τον Αντώνη Σήφακα, τον Ελευθέριο Βενιζέλο, τον Νικόλαο Πιστολάκη, τον Γεώργιο Μυλωνογιαννάκη, τον Χαράλαμπο Παπαδάκη, τον Κωνσταντίνο Φούμη.
Τα Χανιά πολιορκούνται από Ανατολή και Δύση. Οι πολεμιστές τού Ακρωτηρίου φτάνουν μέχρι τον Προφήτη Ηλία. Στήνουν τη σημαία. Οι Μεγάλες Δυνάμεις, όπως όλες οι Μεγάλες Δυνάμεις, δεν αρέσκονται στις επαναστάσεις. Είναι έτοιμες να μαζέψουν τα υπολείμματα της οθωμανικής ισχύος αλλά δεν μπορούν να δεχτούν ακόμη τη διαφαινόμενη ένωση. Εμποδίζουν τους μαχητές του Ακρωτηρίου. Στις 9 Φεβρουαρίου οι αψιμαχίες μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων γενικεύονται. Οι Τούρκοι βάλλουν με τα κανόνια του προμαχώνα Γάσπαρη κατά των πολεμιστών του Προφήτη Ηλία.
Το απόγευμα της ίδιας μέρας ο στόλος των Μεγάλων Δυνάμεων που βρίσκεται έξω από το λιμάνι των Χανιών ανοίγει πυρ κατά των ελληνικών θέσεων στο Ακρωτήρι. Τη διαταγή δίνει ο Ιταλός Ναύαρχος Κανεβάρο. Οι άνθρωποι είναι στην πλειοψηφία μυωπικά όντα. Βλέπουν μονάχα το άμεσο και συνδυάζουν συνήθως τα προφανή. Η διαταγή του Ναυάρχου δεν ήταν μόνο μυωπική, ήταν παράλογη. Αντί να κάμψει τους Έλληνες, τους εμψύχωσε.
Οι Τούρκοι επιτίθενται κατά των ελληνικών θέσεων αλλά απωθούνται. Ούτε αυτοί ούτε οι Ευρωπαίοι έχουν αντιληφθεί ότι η ανέμη της ιστορίας στροβιλίζεται πλέον χωρίς επιστροφή. Η Κρήτη βαδίζει προς την απελευθέρωση.
Οι λαοί κατακτώνται με το ατσάλι βραχυχρονίως. Μακροχρονίως η μοίρα των κατακτητών είναι αντίστοιχη των εποχών. Αργά ή γρήγορα φτάνει ο χειμώνας των αυτοκρατοριών και οι κατακτήσεις αποκόπτονται από την εξουσία τους όπως τα φύλλα των φυλλοβόλων δέντρων. Οι μόνοι λαοί που κατακτήθηκαν ολοσχερώς, οι Ινδιάνοι της Β. και Ν. Αμερικής και οι Αβορίγινες της Αυστραλίας και της Γουινέας ήταν λαοί που απείχαν από τους κατακτητές τους αρκετές χιλιάδες χρόνια τεχνολογικά.
Υπάρχει μια τρίτη κατηγορία λαών. Εκείνοι που δεν σκύβουν με τίποτα. Εκείνοι που είναι υπερήφανοι σαν τα βουνά που τους ανέθρεψαν. Οι λαοί που δεν ανέχονται προσβολή των συμβόλων τους. Σ’ αυτούς ανήκουν οι Κρητικοί.
Ο Ιταλός Ναύαρχος έδωσε μια διαταγή στη σύγχυση της στιγμής χωρίς τακτική ή στρατηγική λογική. Ίσως ακολουθούσε τις οδηγίες κάποιου ναυτικού εγχειριδίου, ίσως νόμισε ότι οι κρότοι των οβίδων θα διέλυαν τους άτακτους Έλληνες. Δεν αναρωτήθηκε γιατί αυτοί οι άτακτοι αψηφούσαν τη ζωή τους. Δεν συλλογίστηκε το μάθημα της Επανάστασης του 1821 στην Ελλάδα. Απλώς είχε δύναμη και έκανε χρήση της, αντιδρώντας ενστικτωδώς στις ιστορικές περιστάσεις. Αλλά φαίνεται ότι οι άνθρωποι είναι επιρρεπείς στα αιματηρά λάθη. Το ίδιο έγινε όταν οι Γερμανοί προσπάθησαν να καταλάβουν τούτα τα χώματα πριν από 63 χρόνια, το ίδιο γίνεται τώρα στην Αφρική, τη Μ. Ανατολή, τη Ν. Ασία.
Γράφει το «Ημερολόγιον και Πρακτικά του Επαναστατικού Στρατοπέδου Ακρωτηρίου» που εκδόθηκε το 1949. «Οι Τούρκοι ηναγκάσθησαν να υποχωρήσωσι και αύθις εις τα χαρακώματά των. Τεμάχιον σφαίρας κατέρριψε την σημαίαν, αλλ’ ο γενναίος οπλαρχηγός Μιχαήλ Καλορρίζικος διέταξε ν’ αναστηλώσωσιν αυτήν. Πάραυτα ο ατρόμητος οπλίτης Σπύρος Καγιαλεδάκης εν τω μέσω της χαλάζης των βολιδοφόρων οβίδων ήρπασεν τον κοντόν και ανεστήλωσε την σημαίαν εις των προτέραν αυτής θέσιν. Οι επί του καταστρώματος της Ύδρας Έλληνες αξιωματικοί και λοιποί θεαταί, οίτινες μετ’ αγωνίας και μεγίστης ψυχικής συγκινήσεως παρηκολούθουν τον βομβαρδισμόν, εξερράγησαν εις ζητωκραυγάς και χειροκροτήματα επί των συγκινητικώ θεάματι της τοσαύτης γενναιότητος των ολίγων εκείνων προμάχων του Προφήτου Ηλιού.»
Το σύμβολο που συνόψιζε με τον απλούστερο και άρα, βαθύτερο, τρόπο τον πόθο ενός λαού για ανεξαρτησία, βρισκόταν στο έδαφος. Ο Σπύρος Καγιαλεδάκης δεν εκτελούσε απλά τη διαταγή του αρχηγού. Εξέφραζε όλη την Κρήτη. Χωρίς να το γνωρίζει είχε ο ίδιος γίνει σύμβολο.
Ο χτίστης από τη Χαλέπα ήταν από τους πρώτους που αποκρίθηκε στο κάλεσμα της επανάστασης του 1897 με τ’ αδέρφια του Γιώργο, Μανώλη, Αντώνη και Σήφη. Το είχε η οικογένεια. Ο γιος του Γιώργος χάθηκε πολεμώντας στη Μακεδονία. Ο ίδιος ήταν παρών στους Βαλκανικούς πολέμους του 1912-1913. Τα μετάλλια που πήρε είναι μικρή ένδειξη του πάθους του για την απελευθέρωση της Ελλάδας. Ο Καγιαλές δεν αισθανόταν μόνο Κρητικός, αισθανόταν Έλληνας. Η ύψωση της πεσμένης σημαίας στο Ακρωτήρι ήταν πράξη αντίστασης στο βαρβαρισμό. Οφείλουμε πολλά σε τέτοιες αντιστάσεις. Μου είναι αδύνατο να φανταστώ πώς θα ήταν ο κόσμος αν η Μάχη του Μαραθώνα είχε χαθεί, αν η Επανάσταση του 1821 είχε αποτύχει, αν το 3ο Ράϊχ είχε επικρατήσει.
Η Επανάσταση του 1897 δεν έφερε την ένωση, την προετοίμασε. Το 1898, στις 9 Δεκεμβρίου, ο πρίγκηπας Γεώργιος αποβιβάστηκε στην Κρήτη. Το 1913 η Κρητική Πολιτεία ενώθηκε με την Ελλάδα. Η μακρύτερη περίοδος βίας της Ελληνικής Ιστορίας έφτασε στο τέλος της. Δυο μεγάλοι πόλεμοι και εκατοντάδες μικρότεροι ακολούθησαν. Σήμερα κάπου 30 πόλεμοι και ένοπλες αναμετρήσεις παγκοσμίως βρίσκονται σε εξέλιξη. Ο 20ος αιώνας χρειάστηκε πάνω από 100 εκατομμύρια θύματα εμπόλεμης βίας μέχρι να δύσει.
Οι κυβερνήσεις εμπλέκονται σε πολέμους από ανθρώπους που σχεδόν ποτέ δεν πολεμούν: πολιτικούς, τεχνοκράτες, ηγέτες πολυεθνικών εταιρειών, ειδικούς συμβούλους, κακοποιούς και πιο σπάνια στρατιωτικούς. Καθ’ οδόν αποστερούν τους πολίτες από τα πιο στοιχειώδη πράγματα, την υγεία τους, την εργασία τους, την ελευθερία τους, το δικαίωμα στην ευτυχία, στη μετακίνηση, στην έκφραση, την ίδια τη ζωή. Είναι απορίας άξιον πως ακόμη και τώρα η ανθρωπότητα δοξάζει τη βία, χτίζει μνημεία για τους σφαγείς, επικαλείται το όνομα του Θεού για να πάρει τη μία ή την άλλη πλευρά στην αιματοχυσία.
Σήμερα παγκοσμίως 60 εκατομμύρια άνθρωποι ηλικίας μεταξύ 15 και 24 ετών είναι άνεργοι. Αυτοί είναι η πρώτη ύλη ατάκτων εγκληματιών στην Αφρική, τρομοκρατών στη Μ. Ανατολή, χούλιγκανς στην Ελλάδα.
Ο κόσμος μας σε λίγες δεκαετίες πέρασε από μεταβολές που δεν είχε περάσει στα 10.000 χρόνια πολιτισμού. Η παγκοσμιοποίηση χάρη στις επικοινωνίες, τις μεταφορές και κυρίως στη συνακόλουθη ροή κεφαλαίων και εμπορευμάτων έχει συναρτήσει έντονα τη μοίρα χωρών, που γεωγραφικά απέχουν τόσο ώστε οι λαοί να μην γνωρίζονται πολιτισμικά. Την ίδια στιγμή βλέπουμε μιαν επικίνδυνη αναζωπύρωση του εθνικισμού, του φανατισμού, της ξενοφοβίας.
Πρόσφατα στην ένταξη των νέων F-16 στην Πολεμική μας Αεροπορία κάποιος μου είπε ότι ένα F-16 κοστίζει όσο 20 σχολεία. Ένας άλλος ότι ισοδυναμεί με 2 νοσοκομεία. Ένα τόσο δα παιχνιδάκι του πολέμου. Τέτοια ιπτάμενα σύμβολα δεν χρειάζεται η ανθρωπότητα. Αλλά δεν ζω σε άλλο πλανήτη για να μην γνωρίζω την επιθετικότητα της Τουρκίας. Δεν ζω σε άλλο πλανήτη για να μην γνωρίζω κάτι λιγότερο προφανές: Ότι οι πολιτικοί και οικονομικοί ηγέτες νοιάζονται για την παγκοσμιοποίηση των αγορών χωρίς να υπάρχουν τρία βασικά στοιχεία, σ’ αυτές, οι αγορές να είναι για τον άνθρωπο και όχι για την αφηρημένη οντότητα των πολυεθνικών κολοσσών, να υπάρχουν οι διεθνείς θεσμοί που θα εγγυώνται την ακεραιότητα της ανθρώπινης κοινωνίας και του περιβάλλοντος, οι ηγέτες να λογοδοτούν.
Όταν ο Καγιαλές σήκωνε τη σημαία μέσα στο χαλασμό, σήκωνε το σύμβολο της αντίστασης. Τότε, της αντίστασης στον οθωμανικό βαρβαρισμό, σήμερα στο βαρβαρισμό της ομοιογενοποίησης, της απώλειας της ταυτότητας αλλά και του φανατισμού, του εθνικισμού, της ξενοφοβίας. Ο ήρωας του Ακρωτηρίου είχε ξεκάθαρο αγώνα. Ο δικός μας είναι πιο δύσκολος γιατί είναι ασαφής και διεσπαρμένος. Είναι όμως αναγκαίος.
Γιάννης Α. Φίλης