Η δουλειά μου είναι δάσκαλος και ερευνητής. Και στις δύο αισθάνομαι μαθητής. Όταν διδάσκω, πρώτα μαθαίνω αυτά που θα πω αλλά πιο πολύ μαθαίνω από τις ερωτήσεις του ακροατηρίου. Όταν ερευνώ, διδάσκομαι από το άγνωστο που ψάχνω. Η έρευνα σήμερα γίνεται σχεδόν πάντα ομαδικά με συνεργάτες και μεταπτυχιακούς φοιτητές. Αυτοί μου δείχνουν νέα πράγματα. Όσο καλύτερος ήταν ένας μεταπτυχιακός μου φοιτητής τόσο περισσότερα νέα και σημαντικά πράγματα με δίδαξε.
Από το 1993 όμως είχα μια ιδιαίτερη τύχη. Είχα την τύχη να γίνω μαθητής σε ένα μοναδικό σχολείο, της πρυτανείας. Επί δέκα έτη έκτοτε βίωσα εμπειρίες ασυνήθιστες. Η πρυτανεία ήταν ο πραγματικός κόσμος γιατί ο κόσμος ενός καθηγητή είναι συνήθως εικονικός.
Φαντασθείτε έναν καθηγητή όταν ήταν μαθητής στο γυμνάσιο, στο λύκειο ή στο πανεπιστήμιο. ‘Ηταν πάντα το καλό παιδί και ο καλός ο μαθητής που μέσα από το γυάλινο κόσμο του ταξίδεψε ως την καθηγητική έδρα. Κατά πάσαν πιθανότητα διάβασε για τη φτώχεια, τη βία, την αθλιότητα αλλά δεν βίωσε τίποτα από αυτά. Πιθανώς διάβασε για το φθόνο, την έλλειψη ανοχής, το ψέμα, τη συναλλαγή, την αβεβαιότητα και το φόβο, αλλά μάλλον τα πέρασε όλα τούτα ξώφαλτσα. Ο κόσμος του ήταν κατά μέσον όρο αποστειρωμένος από τις συνήθεις κοινωνικές προσμίξεις.
Η πρυτανεία είναι συνυφασμένη με τον χειρισμό ανθρώπων είναι δηλαδή υπόθεση του πραγματικού κόσμου. Λέω λοιπόν απόψε να σας πω δυο τρεις διαπιστώσεις από τις εμπειρίες της πρυτανείας. Ίσως είναι κοινότοπες, αλλά έχουν ένα κοινό σημείο: τις βίωσα έντονα.
Διαπίστωση πρώτη. Οι άνθρωποι πιστεύουν ό,τιδήποτε. Δεν θα μιλήσω συγκεκριμένα για προφανείς λόγους. ‘Ομως υπάρχουν πάντα άνθρωποι που θα σου μιλήσουν με απόλυτη βεβαιότητα για δημιουργήματα του μυαλού τους, πέρα από την πραγματικότητα. Διάβαζα πρόσφατα την εξής μικρή αγγελία σε εφημερίδες. «Μελλοντολόγος, αστρολόγος με μακριά τηλεπάθεια αναλαμβάνει κάθε υπόθεση με 100% επιτυχία. Συνεργασία με μεγάλο αστρολόγο από την Ινδία». Δεν έχει σημασία αν η Φυσική έχει αποδείξει πέραν λογικής αμφιβολίας ότι δεν μπορούμε να ξεπεράσουμε το φράγμα του χρόνου και να ιδούμε το μέλλον. Τέτοιοι άνθρωποι λένε ότι παραβιάζουν τους νόμους της φυσικής και της βιολογίας με το αζημίωτο.
Αυτή η διαπίστωση είναι μια από τις αιτίες που θεωρώ την αμφισβήτηση και κυρίως την αμφισβήτηση της αυθεντίας, υψίστης σημασίας. Πιστεύω ότι η βασική έκφραση του θεϊκού βρίσκεται στους νόμους της φύσης και η παραβίασή τους είναι αδύνατη. Θεωρώ υποχρέωση κάθε σκεπτόμενου ανθρώπου την αμφισβήτηση όλων, από τους μεγαλόστομους πολιτικούς μέχρι τους μελλοντολόγους της μικρής αγγελίας.
Αμφισβήτηση δεν σημαίνει άρνηση και μηδενισμό. Δεν σημαίνει ότι αρνούμαστε βασικές αξίες που κράτησαν την κοινωνική συνοχή επί χιλιάδες χρόνια, όπως είναι η θρησκεία ή η οικογένεια. Σημαίνει ότι δεν δεχόμαστε αβασάνιστα μύθους στο όνομά τους. Δεν ανεχόμαστε την αιματοχυσία στη Μ. Ανατολή, στην Τσετσενία, στην Αφρική, στην Ινδία, στη Γιουγκοσλαβία για χάρη των αξιών αυτών. Δεν ανεχόμαστε ανωτερότητα μιας φυλής έναντι άλλης. Αμφισβητούμε κάθε δόγμα διακρίσεων και αποκλεισμών. Αμφισβητούμε, γιατί η ιστορία είναι γεμάτη από τεράστια σφάλματα λίγων ανθρώπων που οδήγησαν εκατοντάδες εκατομμύρια άλλων ανθρώπων στην απώλεια.
Διαπίστωση δεύτερη. Τα δύο ισχυρότερα ή από τα δύο ισχυρότερα πράγματα στα ανθρώπινα είναι τα αισθήματα και η λέξη. Αισθήματα έχουμε όλοι ανεξαρτήτως υγείας, ευφυΐας, θέσης στην κοινωνία. Χωρίς αισθήματα δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα. Δεν μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε την ευφυΐα μας να κάνουμε μια πρόσθεση ή να λύσουμε μια διαφορική εξίσωση, δεν μπορούμε να πάρουμε μια στοιχειώδη απόφαση όπως είναι το άνοιγμα μιας πόρτας. Άνθρωποι που υπέστησαν βλάβη στον μετωπικό λοβό του εγκεφάλου, όπου γίνεται επεξεργασία των συναισθημάτων, αδυνατούν να αποφασίσουν αν θα βαδίσουν δεξιά ή αριστερά. Έχω σημειώσει πολλά εσφαλμένα κλισέ που χρησιμοποιούμε καθημερινά. Το πιο εσφαλμένο είναι «αποφασίζω με τη λογική και όχι με το συναίσθημα», το άλλο είναι «μαθηματική ακρίβεια».
Η λέξη και το συναίσθημα συνιστούν έναν εξαιρετικό ζεύγος. Η λέξη μπορεί να κατευθύνει και να ελέγξει το συναίσθημα. Μπορεί να το οδηγήσει στη δημιουργία ή στην αποδόμηση, στη γαλήνη ή στην κατάθλιψη. Το γνωρίζουν αυτό καλύτερα από όλους οι ψυχολόγοι.
Οι άνθρωποι με εκπλήσσουν διαρκώς με τον πλούτο ή τη φτώχεια των συναισθημάτων τους. Είχα την τύχη να συνεργαστώ με τρεις γραμματείς στην Πρυτανεία. Και οι τρεις κυρίες καταλάβαιναν με εκπληκτικό τρόπο τα προβλήματά μου πριν εγώ τα διατυπώσω και συχνά είχαν έτοιμη από πριν τη λύση. Η καθαρίστρια του ορόφου, μια συνήθως λιγομίλητη και κάπως μελαγχολική κυρία, με εξέπληξε όταν μου ζήτησε κάποια βιβλία που πήγαινα στην ανακύκλωση. Συζητώντας μαζί της ανακάλυψα ότι της αρέσει η λογοτεχνία και κυρίως ο Παπαδιαμάντης. Είχε διαβάσει ακόμη και δικά μου έργα.
Και ύστερα συναναστρέφεσαι με γραφειοκράτες με διπλώματα και περγαμηνές οι οποίοι είναι αδιάφοροι για τον Παπαδιαμάντη, οι οποίοι σε οποιοδήποτε αίτημα σου λένε «όχι» και σου αποδεικνύουν ότι αυτό δεν γίνεται. Εκτός εάν τηλεφωνήσει κάποιος αρεοπαγίτης ή υπουργός ή αρχηγός επιτελείου. Οι γραφειοκράτες αυτοί δεν δίνουν δεκάρα για τα συναισθήματα των άλλων. Το Ελληνικό Δημόσιο θα γλίτωνε δισεκατομμύρια αν τοποθετούσε στις θέσεις τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές οι οποίοι να απαντούν στην πλειοψηφία των αιτημάτων «όχι».
‘Εχω πεισθεί ότι πολλές αποτυχίες οφείλονται σε ανικανότητα αναγνώρισης και ελέγχου συναισθημάτων. Αποτυχίες στη διοίκηση, στο γάμο, στις συναναστροφές. ‘Εχω ακόμη πεισθεί ότι η ικανότητα αναγνώρισης και ελέγχου των συναισθημάτων, δεν σχετίζεται συνήθως με την ευφυΐα, την ικανότητα δηλαδή υψηλών επιδόσεων στα μαθηματικά, τη φυσική ή τη βιολογία. Ίσως έτσι εξηγείται γιατί λίγοι από τους άριστους μαθητές πετυχαίνουν στη ζωή.
Η δύναμη της λέξης είναι τεράστια. Με την κατάλληλη διατύπωση κηρύσσεται ή αποφεύγεται πόλεμος, διαλύεται ή οικοδομείται μια σχέση, δημιουργείται ή καταστρέφεται η γαλήνη. Το αποκορύφωμα της λέξης είναι όταν γίνεται ιδέα. Όταν οι εικασίες και υποθέσεις γίνουν επιστημονική θεωρία.
Η τελειότητα προσεγγίζεται όταν μια λέξη γίνει χίλιες εικόνες και όταν μια εξίσωση γίνει χίλιες λέξεις. Το αντίστροφο είναι καταδικασμένο στη λήθη. Η γλώσσα μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να δικαιολογήσει ό,τιδήποτε. Αν όμως η γλώσσα δεν αντιγράφει σωστά και με φαντασία τον κόσμο και αν δεν τιμά τη μακρά της παράδοση, από τον Όμηρο και τον Σοφοκλή, ως το Δάντη και τον Σαίξπηρ, δεν είναι γλώσσα, είναι κακή άρθρωση.
Το μεγάλο ζήτημα είναι πώς θα περάσει κανείς από αυτό τον κόσμο με χάρη. Η γνώση θέλει τρέλα. Ο κόσμος θέλει τρέλα. Ο κόσμος θέλει αντίσταση, γιατί οι πολλοί ανταλλάσσουν λέξεις με επίπεδες εικόνες της τηλεόρασης, ανταλλάσσουν την οριστική με την ευκτική. Ο άνθρωπος από την ώρα που γεννιέται ως την ώρα που φεύγει αισθάνεται, συναισθάνεται. Ο σωστός λόγος τού κρατάει την ισορροπία. Ο σωστός λόγος είναι πρώτα δίκαιος.
Διαπίστωση Τρίτη. Αγαπώ αυτή την πόλη. Αγαπώ αυτό τον τόπο. Γι’ αυτό έφτιαξα το Πάρκο Διάσωσης Χλωρίδας και Πανίδας και γι’ αυτό εναντιώθηκα πριν από περίπου 15 χρόνια στη μετατροπή του Βάμου σε βιομηχανικό, κατ’ ευφημισμόν, πάρκο. Γίνομαι έξαλλος όταν βλέπω να καταστρέφεται το περιβάλλον του για να μετατραπεί σε εφήμερες νομισματικές μονάδες. Όμως ο τόπος τούτος έχει ρίζες κι έχει ανθρώπους που αντιστέκονται, έχει ανθρώπους που ξέρουν να διαβάζουν το δέντρο και τη θάλασσα, που ξέρουν να διαβάζουν το συναίσθημα και να βρίσκουν το λόγο το δίκαιο. Γι’ αυτό ο τόπος τούτος έχει ελπίδα.
Κύριε Δήμαρχε έχετε την τύχη να διοικείτε αυτή τη μαγική πόλη. Τη διοικείτε επάξια. Είσθε γενναιόφρων και ξέρετε να τιμάτε τη γλώσσα. Τιμάτε τον τόπο. Σας ευχαριστώ εκ βάθους γι’ αυτή τη βραδιά. Κυρίες και κύριοι σας ευχαριστώ που μου δώσατε την ευτυχία να σας απευθύνω αυτά τα λόγια.
Γιάννης Α. Φίλης