Είναι στιγμές που συλλογίζομαι τι κάνει κάποια άτομα μοναδικά, τι κάνει κάποιους ανθρώπους ν’ ανοίγουν δρόμους που τους ακολουθούν χιλιάδες και εκατομμύρια άλλοι. Συλλογίζομαι τι ήταν αυτό που έκανε τους Αρχαίους Έλληνες τόσο σπουδαίους στην τέχνη και την επιστήμη, σε μεγάλο βαθμό τους δημιουργούς της τέχνης και της επιστήμης. Και τότε βυθίζομαι σε ένα ζήτημα με τόσες παραμέτρους κοινωνικές, ψυχολογικές και ιστορικές που είναι σχεδόν αδύνατο να βρω άκρη. Πάντα όμως διαπιστώνω έναν κοινό παρανομαστή, τον κοινό παρανομαστή των κανόνων.
Οι περισσότεροι από αυτούς τους ανθρώπους γνώριζαν τους κανόνες του παιχνιδιού αλλά ήταν σε θέση να τους παραμερίσουν και να φτιάξουν τους δικούς τους. Ήταν οι άνθρωποι που έβλεπαν πίσω και πέρα από τα πράγματα, που είχαν την ικανότητα να διαπιστώνουν βάθος στα πλέον τετριμμένα και προφανή ζητήματα, εκεί που οι πολλοί έβλεπαν μόνο το μηδαμινό προφανές. Όταν λέω κανόνες εννοώ τα συμβατικά πλαίσια σκέψης και θεώρησης. Ο αρχαίος κόσμος είχε εμπρός του τον προφανή κόσμο αλλά ο Πλάτωνας είδε πίσω απ’ αυτόν τις ιδέες, ο Αριστοτέλης πίσω από τη σκέψη τη λογική και πίσω από τα έμβια είδη τη συστηματική ταξινόμηση. Και όταν οι φυσικοί ήταν βέβαιοι ότι υπάρχει το απόλυτο διάστημα, γιατί έτσι ήταν η επιφάνεια των πραγμάτων, ο Αϊνστάιν εισήγαγε την τελείως ανατρεπτική ιδέα του χωροχρόνου που ούτε απόλυτος ούτε αμετάβλητος είναι και εξήγησε τη βαρύτητα με τον καλύτερο τρόπο που γνωρίζουμε έως τώρα.
Τον περασμένο Ιούνιο ταξίδεψα σε ένα από τα πιο μαγικά μέρη του πλανήτη, τα νησιά Γκαλάπαγκος, που βρίσκονται στον Ειρηνικό, κάπου χίλια χιλιόμετρα δυτικά του Ισημερινού. Οι λέξεις είναι δύσκολο να περιγράψουν τον πλούτο και την ποικιλότητα της ζωής στα νησιά και τον ωκεανό που τα περιβάλλει. Στη στεριά γιγάντιες χελώνες, ιγουάνα, σαύρες, άλμπατρος, πουλιά φρεγάτες, σπίνοι και στη θάλασσα σαλάχια, θαλάσσιες χελώνες, γιγάντιοι ροφοί, τεράστια κοπάδια από πολύχρωμα ψάρια, θαλάσσιοι λέοντες, καρχαρίες, δάση από ωραία κοράλλια.
Το 1535 ανακάλυψε τα νησιά ο Επίσκοπος του Παναμά Frey Tomas de Berlanga, και έγραψε στις σημειώσεις του ότι αυτά ήταν έρημα και άχρηστα επειδή δεν είχαν δάση και εύφορο χώμα για τις καλλιέργειες. Σχεδόν τριακόσια χρόνια μετά, ο Κάρολος Δαρβίνος βρήκε σε αυτά τη μαγεία της ζωής και διατύπωσε μια από τις πλέον μεγαλειώδεις θεωρίες στην επιστήμη, της εξέλιξης των ειδών μέσω φυσικής επιλογής. Εκεί που οι συνήθεις άνθρωποι με την περιορισμένη τους οπτική είδαν έναν έρημο τόπο, ο νεαρός Άγγλος είδε πώς γεννιέται και εξελίσσεται η ζωή και συνέχισε την παράδοση του Αριστοτέλη και του Λινναίου για να πάρει τη σκυτάλη μετά ο καλόγηρος Μέντελ και να θεμελιώσει τη γενετική.
Έχετε στην κατοχή σας δυο πανίσχυρα εργαλεία για την ερμηνεία και τη διαμόρφωση του κόσμου: την επιστήμη και την τεχνολογία. Παραδόξως τα εργαλεία αυτά καθορίζουν τους κανόνες της έρευνας, ένας από τους οποίους είναι να βλέπει κανείς και να τολμά πέρα και έξω από τους κανόνες. Αρκεί όμως αυτό; Αρκεί αυτό για να ερμηνεύσουμε τον κόσμο, για να βαδίσουμε καλά στον κόσμο; Η άποψή μου είναι με έμφαση όχι και εξηγούμαι.
Έως πριν από μερικές δεκαετίες οι άνθρωποι γεννιούνταν και μεγάλωναν σε έναν λίγο πολύ δεδομένο κόσμο. Οι μεταβολές ήταν ανεπαίσθητες και έρχονταν με ταχύτητα που μπορούσε να αποδεχθεί εύκολα το νευρικό τους σύστημα. Στην Ελλάδα η πλειοψηφία του πληθυσμού ήταν αγροτική και η οικονομία αυτάρκης. Οι παππούδες μας παρήγαν τα τρόφιμα που χρειάζονταν στην πλειοψηφία τους με τη γεωργία και την κτηνοτροφία, ζούσαν σε μικρές κοινωνίες και οι οικογένειες ήταν συνήθως πολυμελείς για ν’ αντιμετωπίσουν την υψηλή παιδική θνησιμότητα αλλά και την ανάγκη εργατικών χεριών. Το χαμηλό μορφωτικό και βιοτικό επίπεδο περαιτέρω συνέβαλλαν στη δημιουργία μεγάλων οικογενειών.
Σήμερα αυτή η πραγματικότητα έχει τελείως αντιστραφεί, ευτυχώς. Το προσδόκιμο ζωής έχει ανέβει, το μορφωτικό επίπεδο είναι υψηλό και η επιβίωση των ανθρώπων δεν εξαρτάται από την ευάλωτη ετήσια σοδειά τους. Ταυτόχρονα η κοινωνία έχει εισέλθει σε άλλους επικίνδυνους κύκλους. Χάρη στην τεχνολογία σήμερα έχουμε επικοινωνίες, μεταφορές, διεθνές εμπόριο και διεθνείς συναλλαγές σε σημείο που εξαρτώμεθα από άτομα και καταστάσεις στα πιο απόμακρα μέρη του πλανήτη. Εξαρτώμεθα οικονομικά και πολιτικά από ανθρώπους που δεν γνωρίζουμε ούτε θα γνωρίσουμε ποτέ. Εξαρτώμεθα από τους αγοραστές των προϊόντων μας, τους δανειστές μας, τις λεγόμενες συμμαχίες.
Υπάρχει όμως μια εξάρτηση που τη θεωρώ την πιο επικίνδυνη απ’ όλες, αυτή της κατανάλωσης. Καταναλώνουμε διαρκώς γιατί μπορούμε ή τουλάχιστον έτσι νομίζουμε, επειδή η τεχνολογία μας δίνει τη δυνατότητα. Καταναλώνουμε σαν να κατοικούσαμε σε έναν πλανήτη μεγαλύτερο του σημερινού. Κατά μια εκτίμηση οι καταναλωτικές επιδόσεις του ανθρώπινου πληθυσμού σήμερα απαιτούν τους παραγωγικούς πόρους της γης με επιφάνεια αυξημένη κατά 50%. Πού βρίσκουμε αυτό το επί πλέον 50%; Το βρίσκουμε στην κατανάλωση του οικοσυστήματος, στην εξάντληση των ιχθυότοπων, στην εξάντληση των υδατικών πόρων, στην κατανάλωση του ορυκτού πλούτου, στην καταστροφή των παλαιών δασών, στην εξαφάνιση των ειδών και κυρίως στην αλλαγή του κλίματος. Μοιάζουμε με τον καταθέτη που αντί να ζει από τους τόκους, δαπανά το κεφάλαιο χωρίς περίσκεψη για το επερχόμενο. Μοιάζουμε με τον γεωργό που αντί να ζει από την καλλιέργεια της γης του, την πουλάει και ζει για λίγο καλά από τα χρήματα της αγοράς, αλλά σύντομα η πραγματικότητα θα του δείξει τη δυσάρεστη όψη της.
Ήδη οι άνθρωποι γεννιούνται και μεγαλώνουν σε έναν κόσμο που θα μεταβάλλεται με την πιο κυριολεκτική έννοια: η γεωγραφία μας θα αλλάζει, οι χάρτες μας θα αλλάζουν. Οι τελευταίες μετρήσεις από δορυφόρους σε συνδυασμό με τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα, δείχνουν ότι η στάθμη της θάλασσας ανέρχεται ταχύτερα απ’ όσο υπολογίζαμε. Σε μερικές δεκαετίες ίσως η άνοδος να ανέρχεται σε μέτρο ή μέτρα. Νησιωτικές και παράκτιες περιοχές θα εξαφανίζονται, ακτογραμμές αλλάζουν, οι πατρίδες μας αλλάζουν. Παρ’ όλα αυτά συνεχίζουμε τον κατακερματισμένο τρόπο σκέψης και δράσης.
Όταν έχουμε ένα οικονομικό ή κοινωνικό πρόβλημα το αντιμετωπίζουμε σαν να ήταν άσχετο και απομονωμένο από τα άλλα προβλήματα. Το ενεργειακό πρόβλημα θα λυθεί με την εξόρυξη περισσότερου πετρελαίου ή άνθρακα. Το αντιμετωπίζουμε σαν να μην υπήρχε κλιματική αλλαγή. Αντίστροφα, είναι ειρωνεία το ότι συζητούμε για περιορισμό των ορυκτών καυσίμων όταν προτείνουμε λύσεις για το κλίμα. Αυτός ο κατακερματισμός προσέγγισης είναι προφανής στον τίτλο του Υπουργείου Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής. Μοιάζει με σχιζοφρένεια να έχουμε ένα υπουργείο που μας προστατεύει από την κλιματική αλλαγή και ταυτόχρονα ψάχνει για πετρέλαιο. Μοιάζει σαν να προσλαμβάνουμε για πυροσβέστη έναν πυρομανή.
Ο συμβατικός κανόνας, ο συμβατικός τρόπος σκέψης είναι η άμεση και απομονωμένη αντιμετώπιση τέτοιων κρίσιμων και πολύπλοκων προβλημάτων με μυωπικό τρόπο, αγνοώντας άλλες παραμέτρους. Στη βάση αυτού του τρόπου σκέψης είναι η τεχνολογία. Υπάρχει επισιτιστικό πρόβλημα; Η απάντηση είναι περισσότερη τεχνολογία, περισσότερα συνθετικά λιπάσματα και βιοκτόνα, περισσότεροι γενετικά τροποποιημένοι οργανισμοί. Οι οικολογικές συνέπειες αυτών των τεχνολογιών, όταν ανακύψουν στο μέλλον, θα αντιμετωπισθούν με περισσότερη τεχνολογία και πάει λέγοντας.
Υπάρχει πρόβλημα με κάποια βακτηριακή μόλυνση; Η τεχνολογική απάντηση είναι η αυξανόμενη δόση αντιβιοτικών που όμως στη συνέχεια δημιουργούν ανθεκτικά βακτήρια. Υπάρχει πρόβλημα με τους πυρηνικούς αντιδραστήρες; Δημιουργούμε νέες πυρηνικές τεχνολογίες οι οποίες όμως δεν αντιμετωπίζουν ακραίες καταστάσεις όπως της Φουκουσίμα. Λύνουμε ένα πρόβλημα και δημιουργούμε σειρά άλλων.
Θέλω να πω ότι η τεχνολογία είναι σπουδαία. Χωρίς αυτήν δεν υφίσταται η κοινωνία όπως την ξέρουμε, δεν υπάρχει η ανθρωπότητα όπως την ξέρουμε. Θέλω όμως ταυτόχρονα να πω ότι η τεχνολογία δεν είναι πανάκεια, δεν είναι το παν και συχνά ευθύνεται για τεράστιες αποτυχίες. Θα επαναλάβω το παράδειγμα της κλιματικής αλλαγής, ενός ζητήματος πλανητικών διαστάσεων που οφείλεται αποκλειστικά στην οικονομική μεγέθυνση που έγινε πραγματικότητα χάρη στην τεχνολογία. Τις συνέπειες αυτής της μνημειώδους αποτυχίας θα αποτιμήσουμε καλύτερα στο τέλος του αιώνα, αλλά υπάρχει πλέον η βεβαιότητα ότι το αποτέλεσμα θα είναι άσχημο.
Είναι σπουδαίο να ξέρουμε τα όρια της σκέψης και να είμαστε σε θέση να τα ξεπεράσουμε, να αντικρύσουμε τον κόσμο έξω απ’ αυτά. Είναι σπουδαίο να ξέρουμε τους περιορισμούς της τεχνολογίας και να την χρησιμοποιούμε με σύνεση και ταπεινοφροσύνη. Η συνήθης αλαζονεία και η επιπολαιότητα των λεγόμενων τεχνοκρατών δεν έχουν θέση στον κόσμο. Το δέος που πολλοί αισθάνονται για τους λεγόμενους τεχνοκράτες δεν δικαιολογείται εκ του αποτελέσματος. Αν ο κόσμος αποδοθεί άκριτα στην τεχνολογία και τους τεχνοκράτες παύει να είναι βιώσιμος, όπως όταν αποδοθεί άκριτα στις λεγόμενες ελεύθερες αγορές, που στην πραγματικότητα είναι τελείως ανελεύθερες, πάλι παύει να είναι βιώσιμος. Ο κόσμος έχει μεγαλύτερη ανάγκη τις ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες και την τέχνη γιατί βασικός στόχος κάθε επιστημονικής δραστηριότητας είναι ο άνθρωπος, η κοινωνία και το θαύμα που μας περιβάλλει και αυτό το θαύμα δεν διαβάζεται μόνο με την τεχνολογία. Για να είμαι ειλικρινής, η τεχνολογία ελάχιστα νοιάζεται για το θαύμα του κόσμου.
Ήθελα να σας μιλήσω για δυο πράγματα. Το ένα είναι η γνώση της επιστήμης και της τεχνολογίας. Πόσο σημαντική είναι και πόσο περιορισμένη είναι. Πόσο άφρων είναι η πολιτική που έχει αναγάγει στα πανεπιστήμια τις επιστήμες του μηχανικού σε ύψιστο σκοπό και τις ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες σε άχρηστο φορτίο. Ότι πολλά καλά και πολλά δεινά οφείλονται στην τεχνολογία. Ότι η μονοδιάστατη τεχνολογική θεώρηση της κοινωνίας χωρίς ανθρωπισμό, χωρίς να παίρνει υπ’ όψιν τα βιοφυσικά όρια του πλανήτη, είναι επικίνδυνη και αφού πίσω από τη μονοδιάσταση, τεχνολογική θεώρηση υπάρχουν άνθρωποι, οι άνθρωποι αυτοί είναι επικίνδυνοι. Ότι η τεχνολογία μπορεί να κάνει τη ζωή μας πιο άνετη αλλά οι άλλες επιστήμες και οι τέχνες μας βοηθούν να κατανοήσουμε καλύτερα τον άνθρωπο και τον κόσμο.
Το 1942, στο αποκορύφωμα της γερμανικής κατοχής στην Ελλάδα, ο πατέρας μου σχημάτισε με κάποιους άλλους μια μικρή ομάδα σαμποτέρ. Ανάμεσά τους κι ένας νεαρός φοιτητής. Γρήγορα τους ανακάλυψε η Γκεστάπο και ειδοποιήθηκαν να κρυφτούν. Ο νεαρός φοιτητής πιάστηκε αμέσως κι εκτελέστηκε. Ο πατέρας μου δραπέτευσε νύχτα από την ανατολική ακτή της Αττικής και με καΐκι, μετά από δεκαήμερο δύσκολο ταξίδι, πέρασε στην Τουρκία και μετά στην Παλαιστίνη και την Αίγυπτο, όπου μπήκε στην περίφημη Ελληνική Ταξιαρχία. Πολέμησε στη μάχη του Αλαμέιν και του Ρίμινι και επέστρεψε στην Ελλάδα με την απελευθέρωση. Σπάνια μου μιλούσε για τις μάχες. Έγινε μόνο ομιλητικός για τον πόλεμο τη μέρα που με πήγε στον σταθμό του Ναυπλίου για να φύγω για τον Έβρο, όταν έγινε η επιστράτευση του 1974. Μου εξηγούσε ότι σε επίπεδο πεδίο μάχης θα τρέχω εμπρός για λίγα δευτερόλεπτα, μόνο όταν τα εχθρικά πολυβόλα σιγούν για ν’ αλλάξουν δεσμίδα ή κάννη. Μου έλεγε πώς να καλύπτομαι, πώς, χωρίς να είμαι δειλός, να προσέχω τον εαυτό μου σε ώρα μάχης. Ίσως θυμόταν τις δεκατρείς εκείνες ημέρες στο Ρίμινι που χάθηκαν τόσοι νέοι στο πεδίο της σχιζοφρένειας που ονομάζεται μάχη, ίσως θυμόταν τον αεροδιάδρομο του Ρίμινι, ένα επίπεδο μίλι που το γάζωναν τα γερμανικά πολυβόλα, ίσως θυμόταν τα παιδιά που δεν γύρισαν πίσω στριμωγμένα σε ένα δάσος σταυρών στη βόρεια Ιταλία. Αργότερα τον ρώτησα γιατί έκανε τέτοιες επικίνδυνες επιλογές στη ζωή του, γιατί έγινε εθελοντικά σαμποτέρ, γιατί πήγε εθελοντικά στην Ταξιαρχία, που τιμητικά ονομάστηκε Ταξιαρχία του Ρίμινι. Ανασήκωνε τους ώμους πάντα χωρίς σχόλια αλλά γνώριζα καλά την απάντηση: «Γιατί ήθελα να είμαι αυτός που είμαι.»
Και αυτό ακριβώς είναι το άλλο πράγμα για το οποίο ήθελα να σας μιλήσω. Να γίνετε αυτό που θέλετε να γίνετε, να είσθε αυτό που θέλετε να είσθε. Και όταν κάποια μέρα κάνετε τον απολογισμό σας, όταν θα αποτιμάτε τις σελίδες που γράψατε σ’ αυτόν τον κόσμο, να είσθε σε θέση να πείτε ότι βάλατε τη γνώση σας σε καλό σκοπό, ότι είδατε τη συνολική εικόνα του κόσμου και του δώσατε μια μικρή ώθηση για να γίνει καλύτερος, ότι γίνατε αυτό που θέλατε, ότι η ζωή σας δεν πήγε χαμένη.
Ευχαριστώ που με ακούσατε. Να είσθε καλά.
Γιάννης Α. Φίλης