Γράφουμε ιστορία κυρίως για να προσδιορίσουμε τη θέση μας στον κόσμο, όχι για να μην επαναλάβουμε τα λάθη του παρελθόντος, σύμφωνα με το γνωστό κλισέ, γιατί κάπου πέντε χιλιάδες χρόνια ιστορίας λίγο έχουν συμβάλει στην κατάργηση της βίας. Τα πιο πρόσφατα γεγονότα στη Γιουγκοσλαβία, τη Μ. Ανατολή, την Αφρική και την Ουκρανία δείχνουν ότι συνεχίζουμε να διαπράττουμε τα ίδια λάθη, αν με αυτή τη λέξη εννοούμε τη μεγάλης έντασης και κλίμακας βία. Πηγαίνοντας λίγο πιο πίσω, ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος είχε 60 εκατομμύρια νεκρούς με πρωταγωνιστές τα πιο πολιτισμένα έθνη του πλανήτη: τη Γερμανία, την Ιαπωνία, την Ιταλία, τη Βρετανία, τη Γαλλία και τις δύο ανερχόμενες υπερδυνάμεις ΗΠΑ και Σοβιετική Ένωση, μεταξύ άλλων.
Η βία έχει πολύπλοκη δυναμική και πολύπλοκα αίτια και η αναγωγή τους μόνο στην ιστορική μνήμη είναι απλοϊκή. Η άνοδος της οργανωμένης κοινωνίας στην πραγματικότητα συνέβαλε στην κατακόρυφη πτώση της βίας. Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος άφησε το 2.5% του παγκόσμιου πληθυσμού νεκρό. Αντίθετα στις φυλές όπου κυριαρχούσαν οι κυνηγοί-συλλέκτες οι νεκροί στις διαμάχες τους ανέρχονταν γύρω στο 10% του συνολικού πληθυσμού. Η ανθρώπινη κοινωνία δύσκολα απλοποιείται.
Γράφουμε ιστορία για να ξέρουμε την προέλευσή μας και την πορεία μας, για να έχουμε σημείο αναφοράς στη συλλογική μνήμη του κόσμου. Οι άνθρωποι που χάνουν τη μνήμη τους από κάποια νόσο ή κάποιο ατύχημα μετατρέπονται σε μωρά. Δεν αναγνωρίζουν πλήρως το περιβάλλον τους, τους γύρω τους, και τη χρήση των πραγμάτων και εξαρτώνται πλήρως από τους άλλους για να επιβιώσουν. Δεν είναι οι άνθρωποι που κάποτε ξέραμε. Χωρίς μνήμη δεν υπάρχει επιβίωση και δεν υπάρχει επιστήμη και τέχνη, γιατί επιστήμη και τέχνη είναι δημιουργία και η δημιουργία είναι μνήμη που συνδέει εκείνα που επιφανειακά μοιάζουν ασύνδετα.
Παρόμοια ένα έθνος χωρίς ιστορία δεν έχει μνήμη και άρα δεν είναι έθνος. Η ιστορία είναι η βασικότερη αναγκαία συνθήκη ύπαρξης των εθνών. Ταυτόχρονα δεν είναι κάποιο τέλειο κείμενο που δεν επιδέχεται αλλαγές και αναθεωρήσεις. Η προσωπική ιστορία του καθένα από μας είναι μια συρραφή από αναμνήσεις, αυταπάτες, ωραιοποιήσεις, αφηγήσεις των γνωστών μας, φωτογραφίες, κείμενα, έγγραφα, αντικείμενα και άλλα· όμως κυρίως είναι αυτό που εμείς επιθυμούμε να παρουσιάζουμε ως τον εαυτό μας. Κάπως έτσι είναι και η εθνική ιστορία. Οι ρίζες της φτάνουν ως το συλλογικό υποσυνείδητο. Κανένας λαός δεν θέλει να παρουσιάζεται στην ιστορία υποδεέστερος των άλλων, βίαιος, άδικος, νωθρός. Με τη συνεχή επανάληψη μιας αφήγησης έρχεται η εξοικείωση και μετά η πεποίθηση ότι αυτή η αφήγηση είναι μονοσήμαντα αληθής. Ο,τιδήποτε άλλο θεωρείται ψευδές και επιβλαβές.
Αυτή η διαπίστωση έχει εξελικτική ερμηνεία συνυφασμένη με την επιβίωση. Η εξοικείωση με το περιβάλλον συντελεί στην αναγνώριση των ασφαλών ή επικίνδυνων καταστάσεων, όχι μόνο για τους ανθρώπους αλλά και για τα άλλα είδη. Έτσι δημιουργούνται δεσμοί με το υλικό και έμβιο περιβάλλον. Στους ανθρώπους αυτοί οι δεσμοί οδηγούν στη δημιουργία ομάδων, φυλών και εθνών που τα δένουν κοινοί μύθοι και κοινή ιστορία.
Θυμάμαι πόσο έντονα μου είχε εντυπωθεί στο δημοτικό σχολείο από τους δασκάλους ο μύθος ότι οι Έλληνες είμαστε ανώτερος λαός ο οποίος ποτέ δεν έκανε κατακτητικούς πολέμους και όταν έκανε πολέμους, τον καθοδηγούσε ο Θεός. Δεν είναι δύσκολο να συναντήσει κανείς παρόμοιους μύθους σε άλλα έθνη. Ακόμη και στο Μουντιάλ, για πολλούς, τα αποτελέσματα των αγώνων είναι συνέπεια θείας παρέμβασης. Οι συνέπειες τέτοιων μύθων μπορεί να είναι αθώες αλλά και τραγικές αν εξελιχθούν σε έμμονες ιδέες στα μυαλά ηγετών όπως ο George W. Bush ή οι ακραίοι Ισλαμιστές.
Η ιστορία που έμαθα στο σχολείο συνίστατο κυρίως από ημερομηνίες μαχών, νεκρούς και κατορθώματα σπουδαίων στρατηγών. Η ιστορία όμως είναι κάτι περισσότερο, είναι το δράμα της καθημερινότητας, ατομικό ή συλλογικό. Αυτό το δράμα παρουσιάζει ο τόμος με τίτλο «Κρήτη-Ελλάδα 1913-2013: 100 Χρόνια Ένωση» που εξέδωσαν από κοινού η εφημερίδα «Χανιώτικα Νέα» με την πρωτοβουλία του ιδρυτή της Γιάννη Γαρεδάκη και το «Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών ‘Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος» υπό τη διεύθυνση του Νίκου Παπαδάκη. Τα θέματά του καλύπτουν την ιστορία με τη στενή έννοια, την κοινωνία, τον πολιτισμό, την οικονομία και την εκπαίδευση. Ο τόμος συνίσταται από 33 άρθρα γραμμένα από διαφορετικούς συγγραφείς και φωτογραφικό υλικό και αναπαραστάσεις από λιθογραφίες και ιστορικά αρχεία. Θα ήταν πληρέστερος αν κάλυπτε και το περιβάλλον, γιατί η Κρήτη είναι σε μεγάλο βαθμό το ιδιάζον περιβάλλον της που απειλείται κατά 50% περίπου από την ερημοποίηση, μεταξύ άλλων.
Η ιστορική αναδρομή ξεκινάει από την αρχή σχεδόν του πολιτισμού πριν από εννέα χιλιάδες χρόνια και φθάνει ως τα κρίσιμα γεγονότα του 20ου αιώνα που οδήγησαν στην Ένωση, και τη γερμανική κατοχή. Εδώ συναντάμε τον Νεολιθικό και τον Μινωικό Πολιτισμό, τις εισβολές των Αχαιών και των Δωριέων, τη Ρωμαϊκή και τη Βυζαντινή Περίοδο, την ενετική, την αιγυπτιακή και την οθωμανική κυριαρχία, τα δραματικά γεγονότα πριν την ένωση, τη σημαντικότερη στιγμή της νεότερης ιστορίας την ένωση, τη μετέπειτα ιστορία. Στη συνέχεια προχωρεί μέχρι τις μέρες μας προβάλλοντας την κοινωνία, τον πολιτισμό και την τέχνη, και την οικονομία του νησιού, εκθέτοντας την κυριαρχική θέση της ιστορίας της Κρήτης στην ιστορία της Ελλάδας. Ο τόμος κλείνει με συνοπτική παρουσίαση των σημαντικότερων εκπαιδευτικών και ερευνητικών ιδρυμάτων. Συναντάει κανείς τους ήρωες της Κρήτης, τον Δασκαλογιάννη, τον Ηγούμενο Γαβριήλ, τον Κονδυλάκη, τον Καζαντζάκη, και τον Βενιζέλο, ανάμεσα σε τόσους άλλους. Είναι εκπληκτικό το εύρος και το βάθος της ιστορίας αυτού του νησιού σε παγκόσμια κλίμακα, ίσως μοναδικό.
Ο Κρητικός έχει πολλές ιδιαιτερότητες σε σχέση με τους Έλληνες της υπόλοιπης Ελλάδας. Η στρατηγική θέση του νησιού του τον έφερε αντιμέτωπο με πολλούς κατακτητές. Η γεωγραφία του νησιού, ποικιλόμορφη και σκληρή, τον έκανε ανεξάρτητο, ολιγαρκή και ανθεκτικό, υπερήφανο και γενναίο στον εχθρό, γενναιόδωρο και φιλόξενο στους φίλους, και φιλελεύθερο πολιτικά κόντρα στους δικτάτορες και τους βασιλείς.
Όταν το 1941 οι Γερμανοί προήλαυναν σε όλη την Ελλάδα, ο πληθυσμός είχε παραλύσει από τον φόβο. Σε κάποια χωριά της Πελοποννήσου οι χωριάτες από δουλοπρέπεια έραιναν με άνθη τους εισβολείς. Στην Κρήτη οι Γερμανοί ανέμεναν θερμή υποδοχή από τους κατοίκους. Και πράγματι η υποδοχή ήταν θερμή. Άντρες, γυναίκες, παιδιά, ακόμη και σκληροτράχηλοι παπάδες και καλόγεροι αντιστάθηκαν με κάθε μέσο, με κάθε αρχαίο όπλο στη διάθεσή τους, αλλά κυρίως με την υπερήφανη ψυχή τους. Τόσο πολύ εθίγη η τευτονική ευαισθησία και η αίσθηση τάξης των Γερμανών επειδή δεν τους πολεμούσε μόνο τακτικός στρατός που αμέσως επιδόθηκαν σε μαζικές εκτελέσεις πολιτών. Μέχρι το τέλος του πολέμου ο αριθμός των εκτελεσθέντων αμάχων στην Κρήτη, σύμφωνα με τα γερμανικά αρχεία που διακρίνονταν για τη μαθηματική τους συνέπεια, έφτασε τους 4500, οι περισσότεροι χωρίς την πολυτέλεια της δίκης.
Οι συνθήκες έχουν πλέον αλλάξει στον 21ο αιώνα. Ο Κρητικός ενίοτε κυκλοφορεί με τα 4x4 στα βουνά και στις πόλεις, οπλοφορεί παράνομα, δεν σέβεται τον νόμο, καταλαμβάνει δημόσια γη και χτίζει παράνομα, είναι αντιφατικός. Όμως παραμένει στο βάθος αυτός που ήταν. Ο Κρητικός αισθάνεται βαθιά τις ρίζες του σε τούτο το νησί ακόμη και όταν είναι δεύτερης και τρίτης γενεάς Αυστραλός ή Αμερικανός. Δεν έχω ιδεί σε άλλα μέρη της Ελλάδας τέτοια τήρηση των εθίμων. Έχουν αλλάξει, αλλά ακόμη οι άνθρωποι εδώ χορεύουν και τραγουδούν όπως οι πρόγονοί τους· παραμένουν ανεξάρτητοι, αλλά όταν τους πλησιάσεις είναι γενναιόδωροι· είναι υπερήφανοι και δύσκολοι, αλλά στο βάθος κρύβουν κάτι γνήσιο. Έχουν αλλάξει, αλλά παραμένουν υπερήφανοι και αλτρουιστές για το νησί τους και την ιστορία του. Όταν ο Νίκος Παπαδάκης πρότεινε στον Γιάννη Γαρεδάκη να πραγματοποιήσουν την έκδοση του τόμου που παρουσιάζουμε, ο Γιάννης δεν δίστασε, παρά την οικονομική κρίση, να προχωρήσει χωρίς ενδοιασμό. Τον καλούσε ο τόπος του.
Καμιά συλλογική δομή δεν μπορεί να επιβιώσει χωρίς τους μύθους εκείνους που δένουν τους ανθρώπους συναισθηματικά. Όταν οι μύθοι είναι σαθροί οι συλλογικές δομές καταρρέουν. Το βλέπουμε αυτό καθημερινά σε πολιτικά κόμματα που φθίνουν κάτω από το βάρος της πραγματικότητας που απέχει πολύ από αυτό που διατείνονται ότι πρεσβεύουν. Το βλέπουμε στις επαναστάσεις και στα κινήματα που στηρίζονται σε φαντασιώσεις ανισόρροπων ατόμων. Όλες οι τρομοκρατικές οργανώσεις, όλα τα ακραία θρησκευτικά κινήματα, όλες οι δικτατορίες μακροχρονίως γίνονται σκόνη στον άνεμο.
Οι περισσότεροι από μας έχουμε ανάγκη να βγάλουμε νόημα από τη ζωή μας και να βρούμε μια αφήγηση που να δίνει νόημα στο σύντομο πέρασμά μας από τη γη. Και για να γίνει αυτό χρειαζόμαστε τα μικρά και μεγάλα γεγονότα της καθημερινότητας που θα τα κάνουμε ιστορίες και θα τα διαμορφώσουμε έτσι ώστε το παρελθόν να έχει συνέχεια με το παρόν και η ζωή μας να έχει συνέχεια με τους προγόνους και τους απογόνους. Ο κοινός παρονομαστής των αφηγήσεών μας είναι κάποια ισορροπία, κάποια ευτυχία.
Οι ευτυχισμένοι άνθρωποι χαμογελούν περισσότερο, δεν θυμώνουν, διαλέγονται, και εστιάζουν τις επιθυμίες τους στις ανθρώπινες σχέσεις και στην ειρήνη με το περιβάλλον αντί για υλικά παιχνίδια που ξεχνιούνται σε ελάχιστο χρόνο. Έχω την εντύπωση ότι οι περισσότεροι πολιτικοί μας σήμερα είναι δυστυχείς άνθρωποι. Είναι τόσο συχνά θυμωμένοι που η ιστορία που γράφουν αντανακλά αυτή τη δυστυχία. Η αφήγηση της πολιτικής στην Ελλάδα στον 21ο αιώνα έχει πάρει στραβό δρόμο. Έχει γίνει επάγγελμα με έντονο αταβισμό προς την κληρονομική διαδοχή. Στην πραγματικότητα η πολιτική έχει εξελιχθεί σε μέσο προς την εξουσία και η εξουσία αυτοσκοπός. Ενίοτε οι άνθρωποι της εξουσίας υιοθετούν αντί για τον πολιτικό λόγο τις ύβρεις, τις κραυγές και τα ρηχά ευφυολογήματα για ν’ αποφεύγουν το ουσιαστικό ζήτημα, την πολιτική. Έχουν χαθεί οι καλοί τρόποι συμπεριφοράς και η παλιά τέχνη της δημόσιας συζήτησης.
Η ιστορία έχει πολλά μαθήματα για όποιον έχει την περιέργεια. Όταν κανείς παίζει ένα τυχαίο παιχνίδι λίγες φορές με μικρή πιθανότητα επιτυχίας, αν είναι τυχερός, θα φέρει το επιθυμητό αποτέλεσμα στις πρώτες δοκιμές, ακριβώς επειδή έπαιξε το παιχνίδι λίγες φορές. Κάποιος που θα ρίξει ένα νόμισμα δύο φορές και στοιχηματίζει στο εξαγόμενο «δύο κορώνες» έχει μακροχρονίως συχνότητα επιτυχίας 25%, αλλά βραχυχρονίως μπορεί να φέρει δύο κορώνες με την πρώτη δοκιμή. Ένας ηγέτης μπορεί ν’ ακολουθήσει μια στρατηγική υψηλού κινδύνου και να πετύχει. Τότε όλοι τον επαινούν και τον θαυμάζουν για τη διορατικότητα και τη μεγαλοφυία του που δεν ήταν τίποτα περισσότερο από τύχη. Ένας θείος μου, επίλαρχος του ιππικού και αριστούχος της Σχολής Ευελπίδων, το 1920 στη Μ. Ασία διέταξε επέλαση σε λοφώδες πεδίο για να διασώσει ένα περικυκλωμένο από τους Τούρκους σύνταγμα πεζικού. Η επέλαση του ιππικού σε λόφο απαγορευόταν ρητά λόγω του ακατάλληλου του εδάφους. Ο θείος μου, άνθρωπος παράτολμος και ακραία αυταρχικός, έσωσε το σύνταγμα, δέχτηκε μια ριπή από έξι σφαίρες στον μηρό, παρασημοφορήθηκε και ταυτόχρονα τιμωρήθηκε με φυλάκιση για την παράβαση διαταγής. Αν έχανε τη μάχη θα τον εκτελούσαν επί τόπου. Όλοι μιλούσαν για τη στρατιωτική του μεγαλοφυία αλλά κανείς για την καλή του τύχη.
Πολλοί παράλογοι ηγέτες περνούν στην ιστορία ως μεγάλοι και πρωτοπόροι για πράγματα που προέβλεπαν πολύ μπροστά από την εποχή τους. Στην πραγματικότητα είχαν ρίξει μια ζαριά στο καζίνο της ιστορίας και είχαν κερδίσει, έστω και αν και οι ίδιοι είχαν πιστέψει τον θελκτικό μύθο της μεγαλοσύνης τους, αγνοώντας τις ιδιοτροπίες των πιθανοτήτων και την πραγματικότητα της μετριότητάς τους. Πόσοι άλλοι ηγέτες έμειναν στο περιθώριο επειδή στάθηκαν άτυχοι και οι πιθανότητες δεν τους ευνόησαν.
Κανείς όμως δεν πρέπει να παραγνωρίζει τη σημασία των πραγματικά μεγάλων ηγετών. Αν στις αρχές του 20ου αιώνα δεν βρισκόταν στο προσκήνιο ο Ελευθέριος Βενιζέλος και η χώρα οδηγείτο από τους βασιλείς, φοβάμαι ότι η Ελλάδα θα ήταν η μισή στο μέγεθος – μια ασήμαντη γεωγραφική υποσημείωση. Ο Βενιζέλος ουσιαστικά ολοκλήρωσε το έργο των επαναστατών του 19ου αιώνα με τον καλύτερο τρόπο. Οι βασιλείς έκαναν ό,τι μπορούσαν για να το ακυρώσουν. Τα περισσότερα ρίσκα που πήρε βγήκαν με το μέρος του γιατί εξ αρχής ήταν με το μέρος του και το γνώριζε. Εκείνο που τον ξεχώριζε από τους άλλους ήταν ότι συνδύαζε τη λογική, τη γνώση, και τον πατριωτισμό με τον καλύτερο τρόπο. Τα ρίσκα που πήρε δικαιολογούνται όχι μόνο εκ των υστέρων αλλά και εκ των προτέρων. Έπαιξε ελάχιστα με τις μικρές πιθανότητες. Ο Βενιζέλος ήταν ένας σπάνιος πολιτικός που η Ελλάδα ευτύχισε να έχει επί κεφαλής σε μια από τις πιο κρίσιμες εποχές της σύγχρονης ιστορίας της, όπως ο Κολοκοτρώνης και ο Καραϊσκάκης ήταν δυο σπάνιοι στρατηγοί της επανάστασης που η χώρα ευτύχισε να έχει έναν αιώνα πριν.
Η Κρήτη από το 1913 είναι επίσημα ελληνική όπως ουσιαστικά ήταν ανέκαθεν. Ο ρόλος της πάντα κυρίαρχος στα δρώμενα της χώρας. Ο τόμος που παρουσιάζουμε απόψε δίνει μια άποψη της ιστορίας του νησιού γραμμένη από διαφορετικούς συγγραφείς με διαφορετικές οπτικές γωνίες. Ενός νησιού που ο λαός του ξέρει να τραγουδάει, να χορεύει, ν’ απολαμβάνει τη ζωή, να παρανομεί, να περιγελάει την τάξη, να καυχιέται, να δημιουργεί, να κερδίζει και να χάνει, αλλά να μην υποκύπτει.
Θυμάμαι όταν πριν από χρόνια συνάντησα τον ήρωα της Αντίστασης και γεννημένο ραψωδό, τον Γιώργη Ψυχουντάκη. Τον είχα ρωτήσει αν είχε ποτέ του φοβηθεί στις τόσες φορές που μετέφερε μηνύματα και υλικά της Αντίστασης κάτω από τη μύτη των Γερμανών. «Όχι,» μου είπε σχεδόν αδιάφορα. «Είχα πάντα το μπερετάκι μου στην τσέπη γεμάτο,» και μου έδειξε ένα πιστόλι που κρεμόταν στον γυμνό τοίχο. Ο Γιώργης μετά τον πόλεμο βρήκε δουλειά ως φύλακας στο Γερμανικό Νεκροταφείο του Μάλεμε. Είχα την αίσθηση ότι ο Γιώργης Ψυχουντάκης φύλαγε την ιστορική μνήμη με το ίδιο ειρωνικό χαμόγελο του Κρητικού που αδιαφορεί για όλες τις καθώς πρέπει συμβάσεις, ακόμη και τον θάνατο.
Έχουμε ανάγκη το παρελθόν και το βιβλίο του Γιάννη Γαρεδάκη και του Νίκου Παπαδάκη αφηγείται ιστορίες που μας δένουν με τα βάθη των αιώνων και φτάνουν ως σήμερα. Μας λένε με τον τρόπο τους ποιοι είμαστε και πού πηγαίνουμε. Μας μιλάνε γι’ αυτό το μοναδικό νησί. Ας τις ακούσουμε.
Γιάννης Α. Φίλης