Μεγάλωσα σε δυο μέρη της Αργολίδας βουτηγμένα στην Ιστορία, την Ασίνη και το Ναύπλιο. Η σκιά του βενετσιάνικου κάστρου του Παλαμηδιού πέφτει πάντα βαριά πάνω απ’ τ’ Ανάπλι. Κάτω στο λιμάνι ένας βενετσιάνικος θαλασσόπυργος, το Μπούρτζι, έφραζε παλιά με βαριά αλυσίδα τη θαλάσσια πρόσβαση στην πόλη. Και κει, δίπλα στην πύλη της στεριάς, στη δυτική υπώρεια της Ακροναυπλίας, του άλλου σπουδαίου βενετσιάνικου κάστρου, ο σκαλισμένος λέοντας του Αγίου Μάρκου κοιτάζει αδιάφορα την παλιά πόλη. Οι άνθρωποι τον έχουν συνηθίσει και οι πιο πολλοί ούτε καν αναρωτιούνται για την προέλευσή του ή τη σημασία του. Άλλωστε δεν είναι τίποτα περισσότερο από το απολίθωμα μιας εποχής, τότε που οι αυτοκρατορίες δεν είχαν μη επανδρωμένα οχήματα, τεθωρακισμένα άρματα, αεροπλανοφόρα και υπερηχητικά βομβαρδιστικά, αλλά κυρίως κάστρα χτισμένα με μεράκι σαν να ήθελαν να ωραιοποιήσουν τον σκοπό τους, τον πόλεμο.
Νόμιζα τότε ότι όλες οι πόλεις του κόσμου έχουν τη γραφικότητα και την ομορφιά του Αναπλιού, αλλά γρήγορα κατάλαβα ότι είχα λάθος. Αργότερα γνώρισα την Κέρκυρα, τα Χανιά, το Ρέθυμνο, κάποιες γραφικές πόλεις της Ιταλίας και της Αδριατικής, όλες τους πανέμορφες μ’ ένα κοινό σημείο: είχαν κατά βάση σχεδιαστεί και οχυρωθεί από τους Βενετούς. Μοιραία σ’ αυτές τις πόλεις η αρχιτεκτονική, η πολεοδομία και ο πόλεμος είχαν εμπλακεί σε σημείο αμφίδρομης επίδρασης.
Το βιβλίο του Νίκου Σκουτέλη, «Ο Πόλεμος Χωροτάκτης – Το Δίκτυο Πόλεων-Οχυρών στο κατά Θάλασσαν Κράτος της Βενετίας, 16ος-17ος Αιώνας», Πολιτιστικό Ίδρυμα Πειραιώς, 2013, ακριβώς γι αυτή την εμπλοκή μιλάει με τρόπο λεπτομερή και με σπάνιο φωτογραφικό υλικό που κάνει την ανάγνωση βατή και ευχάριστη.
Οι άνθρωποι κατέχουμε ένα εκπληκτικό εργαλείο με το οποίο επικοινωνούμε, τη γλώσσα. Παρά τον ηλικίας 10,000 χρόνων πολιτισμό μας, δεν μάθαμε ακόμη να χρησιμοποιούμε τη γλώσσα για να λύνουμε τις διαφορές μας. Καθημερινά η ανθρωπότητα δείχνει πόσο ακατέργαστη και ωμή είναι κάτω από την πολύ λεπτή επιδερμίδα του πολιτισμού. Πόσο η ωμή και ακατέργαστη ισχύς κατευθύνει την τύχη της ανθρωπότητας από την αυλή του σχολείου ως την κυβέρνηση, ως τις διεθνείς σχέσεις. Αλλά και όταν η γλώσσα χρησιμοποιείται για την επίλυση διαφορών, σχεδόν πάντα το κάνει αυτό για να μεταβάλει, να κρύψει, να εξαπατήσει, να κατασκευάσει τις αναγκαίες αυταπάτες που διαιρούν. Και ο πόλεμος είναι η υπέρτατη μορφή διαίρεσης και αυταπάτης. Η δική μας πλευρά πάντα είναι αδικημένη και πάντα μάχεται για το καλό και το δίκαιο. Η άλλη απέναντι έχει άδικο και είναι κακή.
Έχουμε προοδεύσει πολύ. Δεν πεθαίνουμε εύκολα πλέον από τέτανο ή πανώλη ή μια απλή μόλυνση. Επικοινωνούμε με οποιοδήποτε σημείο της γης θέλουμε με την ταχύτητα του φωτός. Αλλάζουμε άνετα δέκα χρονικές ζώνες σε ένα 24ωρο ταξιδεύοντας με το αεροπλάνο. Ανταλλάσσουμε ηλεκτρονικά δισεκατομμύρια ευρώ ή δολάρια ημερησίως με ανθρώπους που δεν θα συναντήσουμε ποτέ. Αλλά δεν μάθαμε να συμβιώνουμε. Μας χωρίζουν το έθνος, η θρησκεία, ο πλούτος, το πολιτικό δόγμα, η φυλή, ο φθόνος, η απληστία. Οι πόλεμοι τον 16ο αιώνα στοίχισαν σε νεκρούς το 0.35% του παγκόσμιου πληθυσμού. Τον 17ο οι νεκροί έφτασαν το 1.2% και τον 20ο το 4.5%. Θα νόμιζε κανείς ότι η πρόοδος του πολιτισμού μάς κάνει πιο βίαιους.
Ο πόλεμος είναι αυτός που είναι. Επιδρά στα πάντα, από το φυσικό και βιολογικό περιβάλλον ως τον άνθρωπο. Ο Νίκος Σκουτέλης ενδιαφέρεται για το αντικείμενό του, την αρχιτεκτονική και τη Βενετία, μια πόλη-αυτοκρατορία που σημάδεψε αρχιτεκτονικά την ανατολική Μεσόγειο και μας κληροδότησε τις πιο όμορφες παράκτιες πόλεις της περιοχής. Επέλεξε τον 16ο και τον 17ο αιώνα επειδή τότε οι πόλεις αναπτύσσονταν ταχύτατα. Και έκτοτε οι πόλεις δεν σταμάτησαν να αναπτύσσονται. Η έρευνά του εκτείνεται από τη βόρεια Αδριατική ως το Ιόνιο, το Αιγαίο και την ανατολική Μεσόγειο.
Τον 17ο αιώνα άρχισε η παρακμή της Βενετίας. Η αυτοκρατορία που βασίστηκε στη ναυτική της δύναμη, στο εμπόριο και στις ναυτικές της κτήσεις, που συμμετέσχε καίρια το 1204 στην κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης, που δεν δίστασε να τα βάλει με τους Οθωμανούς, είχε την τύχη όλων των αυτοκρατοριών, την πτώση και τη λήθη. Καθ’ οδόν όμως δημιούργησε αρχιτεκτονική σχολή και τέχνη που είναι ίσως η μόνη της αντίσταση στον χρόνο. Ο χώρος του Αρσεναλιού που βρισκόμαστε σήμερα ανήκει στη θαυμαστή αρχιτεκτονική σχολή της Βενετίας.
Η αυτοκρατορία χρειάζεται κτήσεις τις οποίες όμως εποφθαλμιούν οι αντίπαλοι, γι’ αυτό πρέπει να έχουν πολεμική θωράκιση. Όπως πάντα, η τεχνολογία υπηρετεί τον πόλεμο. Τα στρατιωτικά έργα των Βενετών έπρεπε να έχουν αντιστοιχία με την τεχνολογία της εποχής. Η άμυνα στηριζόταν στα καλά χτισμένα φρούρια. Οι άνθρωποι επιτίθεντο σε τείχη και οι αντίπαλοι προστατεύονταν πίσω από τείχη. Χρειάστηκαν λίγες εκατονταετίες τεχνολογίας για να αχρηστευτούν τα τείχη με τα πυροβόλα, τα τεθωρακισμένα οχήματα και τ’ αεροπλάνα. Ο πόλεμος επέστρεψε εκεί που ξεκίνησε, στο πεδίο της μάχης, έστω κι αν αυτό είναι πολύ συχνά οι ίδιες οι πόλεις.
Οι Βενετοί σχεδίαζαν οχυρώσεις και πόλεις σύμφωνα με την πολεμική τεχνολογία της εποχής. Στο αποκορύφωμα της Αναγέννησης η Βενετία διέθετε τεχνογνωσία και μηχανικούς ικανούς να σχεδιάσουν τα αρτιότερα οχυρωματικά έργα. Η επιβίωση της ίδιας της Βενετίας εξηρτάτο από τέτοιους μηχανικούς. Η πόλη είναι χτισμένη σε μια λιμνοθάλασσα πάνω σε νησίδα και φυλάσσεται νότια και ανατολικά από άλλες νησίδες που έπρεπε να είναι οχυρωμένες με πρωτοποριακά συστήματα θεμελίωσης στο νερό. Ταυτόχρονα οι Βενετοί έπρεπε να δημιουργούν και να συντηρούν εκατοντάδες οχυρώσεις από την Αδριατική ως την ανατολική Μεσόγειο.
Τα έργα αυτά αντιμετώπιζαν πολλά προβλήματα που είχαν να κάνουν με την ανεξαρτησία των προμαχώνων, τις κινήσεις των στρατευμάτων μέσα σε κατοικημένους χώρους, τον εφοδιασμό και τη βελτιστοποίηση του αριθμού των αμυνομένων και των πόρων. Είναι αξιοσημείωτο το ότι οι Βενετοί, σε αντίθεση με τους σύγχρονους μηχανικούς, έδιναν σημασία και στην αισθητική των οχυρώσεων. Τα περισσότερα οχυρωματικά τους έργα ήταν έργα τέχνης.
Ο Σκουτέλης έχει συγκεντρώσει τεράστιο πλούτο δεδομένων για να συγγράψει αυτό τον τόμο. Αντιμετωπίζει τις πόλεις-οχυρά της Βενετίας μικρο- και μακροσκοπικά. Μιλάει για την Ιστορία της εποχής, τις ανάγκες και τις απαιτήσεις των πόλεων σχεδιαστικά και φτάνει λεπτομερώς ως τις κατασκευές στην Κύπρο, στα Χανιά, στον Χάνδακα, στο Ρέθυμνο, στην Πελοπόννησο, στην Κέρκυρα, στις ακτές της Δαλματίας. Έχει μελετήσει αυτές τις πόλεις, τις έχει ταξιδέψει, δίνει σχεδιαστικό και φωτογραφικό υλικό.
Πέρα από την προσωπική του έρευνα ο Σκουτέλης στηρίζεται σε πάνω από χίλιες υποσημειώσεις και βιβλιογραφικές αναφορές. Ο τόμος κλείνει με λεπτομερές ευρετήριο. Είναι το magnum opus του ερευνητή.
Είναι ενδιαφέρον το πώς μπορεί κανείς ν’ ανακαλύψει ομορφιά σε μια ανθρώπινη ασχήμια, τον πόλεμο. Είναι ακόμη πιο ενδιαφέρον να βρούμε τις ρίζες της οργανωμένης βίας μεγάλης κλίμακας. Άλλα ζώα σκοτώνουν το είδος τους για να προστατέψουν την τροφή τους ή να βρουν σύντροφο. Φυλές ανέπαφων στον Αμαζόνιο πολεμούν με ιδιάζουσα αγριότητα μεταξύ τους. Πρόσφατα έμεινα έξι μήνες στο Εκουαδόρ. Κατά την παραμονή μου εκεί, η φυλή των Γουαοράνι που αριθμεί 2000, επιτέθηκε στους ανέπαφους Ταρομενάνε που αριθμούν 200, βαθιά στο δάσος Γιασουνί σκοτώνοντας 30, αποδεκατίζοντας έτσι τη φυλή. Έμεινα σ’ αυτή τη ζούγκλα μερικές ημέρες και άκουσα την ιστορία από τους ιθαγενείς από πρώτο χέρι. Οι σκοτωμοί κρύβουν πίσω τους τις εταιρείες πετρελαίου που θέλουν το δάσος για την εξόρυξη υδρογονανθράκων, την κυβέρνηση του Εκουαδόρ που ανυπομονεί να εξαφανίσει τους «άγριους», όπως τους ονομάζει, για να παραδώσει την ανεξερεύνητη ζούγκλα στις πολυεθνικές των υδρογονανθράκων, και την παραδοσιακή υπερηφάνεια των πολεμιστών με ακόντια και φυσοκάλαμα και συχνά με πυροβόλα όπλα. Η τρέλα των υδρογονανθράκων που καταστρέφουν το κλίμα, τα δάση και τους ωκεανούς είναι παγκόσμια. Είδα φωτογραφία ενός παιδιού 2 ετών που το είχε διαπεράσει ένα ακόντιο κατασκευασμένο από το λεγόμενο σιδερόξυλο διαμέτρου 4 εκατοστών. Έμοιαζε με κούκλα περασμένη σε σούβλα.
Ο πόλεμος έχει αποδοθεί στην εξελικτική προσαρμογή των ανθρώπων, στα οικονομικά συμφέροντα, στη δημογραφία, στην ψυχολογία, στη θρησκεία, στην πολιτική. Δεν υπάρχει αποδεκτή θεωρία που να τον εξηγεί πλήρως. Πιθανόν όλοι αυτοί οι παράγοντες παίζουν ρόλο. Εκείνο που είναι γεγονός είναι ότι στον πόλεμο οι άνθρωποι χάνουν τα περισσότερα χαρακτηριστικά του πολιτισμού. Επιδίδονται στον φόνο, στην κλοπή, στα βασανιστήρια, στους βιασμούς και στη γενοκτονία και συχνά παρασημοφορούνται γι’ αυτές τις ενέργειες, που σε καιρό ειρήνης είναι απεχθείς και εγκληματικές και τιμωρούνται αυστηρά.
Ο ιστορικός, ανάμεσα στα άλλα, καταγράφει τον τρόμο και τον μηδενισμό της οργανωμένης νόμιμης βίας που στην εποχή μας συντονίζουν σε όλο τον κόσμο τα υπουργεία άμυνας. Πρόκειται για έναν ωραίο ευφημισμό, γιατί ελάχιστοι από εμάς θα άντεχαν την απλή αλήθεια ενός υπουργείου επίθεσης.
Το ανθρώπινο ηφαίστειο είναι πάντα έτοιμο να εκραγεί ασχέτως φυλής και πολιτισμού. Στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο οι Γερμανοί, μεταξύ άλλων, σκότωσαν 6 εκατομμύρια Εβραίους και 20 εκατομμύρια Σοβιετικούς, οι Ιάπωνες σφαγίασαν 30 εκατομμύρια στην Άπω Ανατολή και βίασαν με τις εντολές του επιτελείου τους εκατοντάδες χιλιάδες γυναίκες, ενώ κάποιοι επιδόθηκαν και σε τελετουργική ανθρωποφαγία, και οι Σοβιετικοί βίασαν σχεδόν 1.5 εκατομμύριο γυναίκες στην Ανατολική Πρωσία, στην Πομερανία και στο Βερολίνο. Οι αριθμοί της στατιστικής μεταφέρουν πολύ λίγο συναίσθημα. Ειδικά οι μεγάλοι αριθμοί.
Οι Βενετοί και οι άλλοι Σταυροφόροι τον Απρίλιο του 1204 επί τρεις ημέρες κατέστρεφαν την Κωσταντινούπολη. Σκότωναν, βίαζαν, λήστευαν, και κατέστρεφαν ανεκτίμητα έργα τέχνης και μνημεία. Κι αυτό από ένα λαό που έδωσε στην τέχνη τον Giovanni Bellini, τον Canaletto, τον Giovanni Piazzetta, τους Tintoretto, τον Τιτσιάνο και τόσους άλλους.
Δεν είναι μόνο η αρχιτεκτονική που αναπτύχθηκε χάρη στον πόλεμο. Οι πόλεμοι του 20ου αιώνα μας έδωσαν τον έλεγχο της εναέριας κυκλοφορίας, τον έλεγχο των μολύνσεων, την πλαστική χειρουργική, το ραντάρ, το σύστημα πλοήγησης GPS, χημικά και κόλλες, τα μη επανδρωμένα οχήματα. Οι σημερινές στρατιωτικές επιχειρήσεις όμως δεν έχουν μεγάλη σχέση με την αρχιτεκτονική. Αρκούν λίγα μπετονένια κουτιά ή πρόχειροι καταυλισμοί. Έχουν χαθεί το μεράκι και η αισθητική λεπτομέρεια σε πολλά πράγματα ακόμη και στην καθημερινότητα. Τα σπίτια μας, τα δημόσια κτίρια, τα έπιπλά μας, τα ρούχα μας είναι συνήθως πρόχειρα και κακόγουστα. Τα διατηρητέα κτίριά μας είναι του παρελθόντος. Κανένας δεν θα ήθελε να κηρύξει διατηρητέα μια πολυκατοικία του 1960 στην Αθήνα. Μάλλον θα ήθελε να την κατεδαφίσει. Ζούμε στην εποχή της βιασύνης και της φτηνής χρησιμότητας των πραγμάτων. Κάτι τέτοιο ήταν αδιανόητο για τον αρχιτέκτονα και τον πολεοδόμο της Βενετίας του 16ου αιώνα. Του ήταν αδύνατο να σχεδιάσει ένα φρούριο ακαλαίσθητο.
Ο πόλεμος ήταν ανέκαθεν τεχνολογικός ανταγωνισμός επίθεσης άμυνας και μοιραία τα οχυρά και τα κτίσματα έδωσαν τη θέση τους στα σύγχρονα μηχανήματα του πολέμου. Εν τούτοις τα οχυρωματικά μνημεία κοσμούν όλη τη Μεσόγειο με πρώτα και καλύτερα τα έργα των Βενετών. Ο αρχιτέκτονας, ο πολεοδόμος, αλλά και ο μη ειδικός έχουν να μάθουν πολλά από τον εξαιρετικό αυτό τόμο του Νίκου Σκουτέλη. Το βιβλίο με οδήγησε σε καλύτερη κατανόηση του παιδικού μου κόσμου στο Ναύπλιο. Με οδήγησε σε παλιούς και νέους δρόμους του αστικού περιβάλλοντος. Μ’ έκανε να σκεφτώ πόσο στενά δεμένη είναι η αρχιτεκτονική με την Ιστορία και να συλλογιστώ αυτά που έρχονται.
Αναρωτιέμαι πώς θα καταγράψουν οι ιστορικοί στο μέλλον τον αιώνα μας. Πώς θα είναι η νέα αρχιτεκτονική σε όλο τον κόσμο με εκατομμύρια πεινασμένων να καταλύουν τα σύνορα κρατών, με νέες επιδημίες, με τις παραλιακές πόλεις κάτω από το νερό, με τους τυφώνες, τις πλημμύρες και τους καύσωνες να γελοιοποιούν την αυταπάτη της ασφάλειας. Μιλώ για την κλιματική αλλαγή που οι περισσότεροι από εμάς επιλέγουμε να αγνοούμε ή να κρύβουμε κάτω από την καθημερινότητα. Η ίδια η Βενετία είναι από τους πρώτους πληγέντες με τη θάλασσα να έχει ήδη ανέλθει κατά 30 εκατοστά κατά μέσον όρο στη λιμνοθάλασσα σε σχέση με το 1900. Γίνονται αντιπλημμυρικά έργα προστασίας της πόλης που θα περατωθούν το 2016, αλλά δεν έχουν συμπεριλάβει την άνοδο της κλιματικής μεταβολής παρά μόνο τις συνήθεις πλημμύρες. Οι πάγοι της Δυτικής Ανταρκτικής και της Γροιλανδίας λιώνουν και η πόλη θα βρεθεί εμπρός στη δυσάρεστη πραγματικότητα της καταβύθισης σύντομα. Για την ώρα το μόνο που έχει συμβεί είναι η φυλάκιση μερικών πολιτικών και υπευθύνων για διασπάθιση δημόσιου χρήματος σχετικά με τα έργα. Η ώρα της κρίσης για τη Βενετία πλησιάζει. Καίμε και αντλούμε υδρογονάνθρακες με μανία την ώρα που βυθιζόμαστε κυριολεκτικά. Θα έχει άραγε τότε η αρχιτεκτονική κάτι ρηξικέλευθο να δηλώσει όπως είχε η βενετσιάνικη αρχιτεκτονική που καταγράφεται στον ωραίο και μοναδικό τόμο του Σκουτέλη; Τι οχυρώσεις άραγε θα προτείνει απέναντι από έναν αόρατο αλλά πανταχού παρόντα, και παντοδύναμο εχθρό, χωρίς συναίσθημα και έλεος;
Γιάννης Α. Φίλης