Πάρτε ένα αριστούργημα της παγκόσμιας λογοτεχνίας όπως η “Οδύσσεια” ή ο “Άμλετ” και αφαιρέστε τυχαία το 80% των γραμμών του. Αυτό που απομένει είναι ένα νεκρό κείμενο που δεν θυμίζει σε τίποτα την περασμένη του λαμπρότητα. Πάρτε τα οικοσυστήματα της γης και αφαιρέστε το 80% των ειδών. Αυτό που θα απομείνει είναι ένας πλανήτης που κυριολεκτικά ψυχορραγεί.
Δεν πρόκειται για σενάριο επιστημονικής φαντασίας. Τον Οκτώβριο 2020, το κύριο άρθρο του γνωστού περιοδικού Science με τίτλο «Σήμερα εδώ, αύριο φευγάτα [τα είδη]» σημείωνε: «Κινδυνεύουμε να χάσουμε 80% και πλέον των ειδών της γης» λόγω υπερεκμετάλλευσης του πλανήτη.
Θυμάμαι στα παιδικά μου χρόνια τα σύννεφα των αποδημητικών πτηνών που έκρυβαν τον ήλιο. Τότε μας μάθαιναν ότι ό,τι πετάει ή κινείται πρέπει να φονεύεται είτε για να τρώγεται είτε για την ευχαρίστηση του φόνου. Και το είχαμε υιοθετήσει. Σήμερα τα αποδημητικά, και όχι μόνο, έχουν σχεδόν εξαφανιστεί καθώς η βιοποικιλότητα βρίσκεται στη δίνη της έκτης μεγάλης εξαφάνισης. Μας είχαν τότε διδάξει να μην σεβόμαστε τα ζώα επειδή εμείς είμαστε ανώτεροι και εκείνα δεν έχουν αισθήματα, παρά το ότι διαθέτουν εγκέφαλο και νευρικό σύστημα όπως εμείς. Ακόμη και σήμερα γινόμαστε μάρτυρες εγκλημάτων κατά των ζώων και των φυτών μόνο για την απόλαυση της αφαίρεσης της ζωής.
Ονομάζουμε βιοποικιλότητα το πολύπλοκο σύστημα της ζωής που συνίσταται από τα οικοσυστήματα, όπως δάση, υγρότοποι, ωκεανοί και έρημοι· είδη όπως βακτήρια, μυρμήγκια, ελέφαντες και άνθρωποι· και γονίδια που μεταφέρουν τα κληρονομικά χαρακτηριστικά. Τα είδη ρυθμίζουν τους κύκλους, μεταξύ άλλων, του νερού, του οξυγόνου, του άνθρακα και του αζώτου, δίνουν τροφή, φάρμακα, ξυλεία και καύσιμα, παρέχουν υπηρεσίες όπως επικονίαση και έλεγχο επιβλαβών, συμβάλλουν στην αναψυχή, την έμπνευση και την αισθητική και άλλα πολλά.
Ανθρώπινη ζωή χωρίς τα άλλα είδη δεν υπάρχει. Ο μεγάλος βιολόγος E.O. Wilson έχει εκτιμήσει ότι, αν για κάποιο λόγο εξαφανίζονταν οι μικροοργανισμοί και τα έντομα από τη γη, σε λίγους μήνες θα ακολουθούσαν τα αμφίβια, ύστερα τα ερπετά, τα θηλαστικά, τα πτηνά και τέλος ο άνθρωπος.
Στα τελευταία 450 εκατομμύρια χρόνια, έχουν συμβεί πέντε μεγάλες εξαφανίσεις ειδών λόγω ηφαιστειακών εκρήξεων, συγκρούσεων με αστεροειδείς, και μεγάλων μεταβολών στους ωκεανούς. Η βιοποικιλότητα όμως επανήλθε με την εξέλιξη μέσω φυσικής επιλογής. Οι διαφορές με το παρόν είναι ότι τότε δεν υπήρχαν άνθρωποι και ότι η παρούσα κρίση οφείλεται στον άνθρωπο. Τα αίτια συμπεριλαμβάνουν τον υπερπληθυσμό -είμαστε ήδη 7,8 δισεκατομμύρια και αυξανόμαστε- την καταστροφή των οικοτόπων, τη ρύπανση, την κλιματική αλλαγή, την υπεραλίευση, το κυνήγι και το εμπόριο εξωτικών ειδών.
Μια αγρότισσα προ ημερών μου είπε ότι αντιπαθεί τις μέλισσες «επειδή τσιμπούν». Το 2016 μια έκθεση του ΟΗΕ τόνιζε ότι το 40% των επικονιαστών όπως οι μέλισσες, οι πεταλούδες και άλλα έντομα που εξοντώνουμε με τους αδιάκριτους τοξικούς ψεκασμούς και την καταστροφή των οικοτόπων κινδυνεύει με εξαφάνιση. Η έκθεση σημειώνει ότι η επικονίαση του 75% των καλλιεργειών που παράγουν τροφή εξαρτάται άμεσα από τέτοιους οργανισμούς.
Το κοτόπουλο που αγοράζουμε από το Lidl ή τρώμε στα McDonald’s κατά πάσαν πιθανότητα έχει εκτραφεί με σόγια από την περιοχή Σεράδο της Βραζιλίας, σύμφωνα με έρευνα του Guardian. Πρόκειται για τεράστια σαβάνα με έκταση διπλάσια της Αιγύπτου, την οποία καίνε για να δημιουργήσουν καλλιέργειες. Η περιοχή συγκρατεί ποσότητες διοξειδίου του άνθρακα μεγαλύτερες των ετήσιων εκπομπών της Κίνας.
Η Βραζιλία λόγω των νεοφιλελεύθερων πολιτικών του Μπολσονάρο έχασε τροπική έκταση ίση με το ένα τρίτο του Βελγίου μεταξύ Αυγούστου 2019 και Ιουλίου 2020 λόγω εκχερσώσεων και πυρκαγιών. Στην Αυστραλία οι πυρκαγιές έκαψαν έκταση ίση με την Κροατία το 2019. Στην Ελλάδα οι πυρκαγιές έχουν γνωστή ιστορία ανέγερσης παράνομων κτισμάτων τα οποία μετά νομιμοποιούνται. Επιπλέον οι αγρότες ραντίζουν χωρίς έλεγχο τα φυτά τους με τοξικά σκευάσματα τα οποία σκοτώνουν αδιάκριτα. Στο παρελθόν, οι κυβερνήσεις είχαν αγνοήσει δικαστικές αποφάσεις και είχαν επιτρέψει το κυνήγι σε καμένες περιοχές, ενώ ακόμη και σήμερα επιτρέπεται το κυνήγι με σκάγια τοξικού μολύβδου.
Οι δύο μεγάλοι γιοι του Τραμπ έχουν φωτογραφηθεί δίπλα σε σπάνια ζώα που έχουν σκοτώσει στη Ζιμπάουε: έναν ελέφαντα την κομμένη ουρά του οποίου κρατάει ο ένας, έναν γατόπαρδο και έναν βούβαλο.
Σήμερα κόβονται στη Βόρεια Αμερική αρχαία δάση με δέντρα ηλικίας 800 ετών για την παραγωγή πολύ μαλακού χαρτιού τουαλέτας. Αυτά τα δάση μαζί με την πανίδα τους είναι αδύνατο να αναγεννηθούν σε μερικές δεκαετίες ακόμη και αν γίνει αναδάσωση. Ο Σοφός άνθρωπος (Homo sapiens) τα αδειάζει στις τουαλέτες του.
Ο γενικός γραμματέας του ΟΗΕ, κατά ανταπόκριση του Guardian, δήλωσε στις αρχές Δεκεμβρίου: «Η ανθρωπότητα έχει κηρύξει πόλεμο κατά της φύσης. Αυτό είναι αυτοκτονία. Η φύση πάντα αντιδρά -και το κάνει ήδη με αυξανόμενη δύναμη και οργή. Η βιοποικιλότητα καταρρέει… Οικοσυστήματα εξαφανίζονται εμπρός στα μάτια μας…» Δημιουργούμε τις συνθήκες που θα αφήσουν στις ερχόμενες γενεές «ένα βουνό χρέους σε έναν κατεστραμμένο πλανήτη».
Η εκλογή του Μπάιντεν σε συνδυασμό με την προετοιμασία από τον ΟΗΕ της διεθνούς συνόδου Cop26 για το κλίμα δημιουργούν συγκρατημένη αισιοδοξία για ανάσχεση των προβλημάτων. Θα είναι μια από τις τελευταίες ευκαιρίες μας να αναθεωρήσουμε το δόγμα της άκρατης εκμετάλλευσης της φύσης για την απληστία και τη φευγαλέα ισχύ λίγων ανθρώπων.
*Ο Γιάννης Α. Φίλης είναι π. πρύτανης του Πολυτεχνείου Κρήτης
Αναδημοσιεύθηκε στην Ημερησία, 05.01.2021 Πώς αυτοκτονούμε σκοτώνοντας τη βιοποικιλότητα