Τα Εγκλήματα των Γερμανών κατά την Κατοχή στην Κρήτη
Το πρωί της 20ης Μαΐου του 1947, ακριβώς έξι χρόνια μετά την εισβολή των Γερμανών στην Κρήτη, εκτελέστηκαν στην Αθήνα, μετά από καταδίκη στο στρατοδικείο, ο επιλεγόμενος «Χασάπης της Κρήτης» στρατηγός Friedrich-Wilhelm Μüller και μαζί του ο στρατηγός Bruno Brӓuer. Ήταν μια συμβολική απόδοση δικαιοσύνης για τα χιλιάδες εγκλήματα των Γερμανών στην Κρήτη αμέσως μετά την εισβολή μέχρι την αποχώρησή τους τον Μάιο του 1945. Ο πρώτος ήταν σαδιστής και αδίστακτος, ο δεύτερος επαγγελματίας στρατιωτικός που είχε την ατυχία να υπηρετεί την πατρίδα του στην αισχρότερη στιγμή της ιστορίας της. Και επειδή η καλή αισθητική δεν είναι ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της Ιστορίας, δυο ήρωες της αντίστασης στην Κρήτη, ο Γιώργης Ψυχουντάκης και ο Μανώλης Πατεράκης, έγιναν χρόνια αργότερα φύλακες στο νεκροταφείο των Γερμανών εισβολέων στο Μάλεμε. Ο Ψυχουντάκης ήταν αυτός που έθαψε τα οστά του Bruno Brӓuer στο νεκροταφείο όταν αυτά μεταφέρθηκαν από την Αθήνα χρόνια μετά την εκτέλεση.
Οι Γερμανοί εισέβαλαν από αέρα στο νησί έχοντας πιστέψει την ίδια την προπαγάνδα τους, ότι οι Κρητικοί θα τους υποδέχονταν με ενθουσιασμό στο νησί. Η τευτονική τους αίσθηση ανωτερότητας εθίγη βαθύτατα από το γεγονός ότι, εκτός από την αναμενόμενη αντίσταση των συμμαχικών και των ελληνικών στρατιωτικών τμημάτων, συνάντησαν σκληρή αντίσταση από τους κατοίκους, ακόμη και ηλικιωμένους, γυναίκες, παιδιά, ιερείς και μοναχούς.
Ο υπολοχαγός Mürbe με εβδομήντα δύο αλεξιπτωτιστές στην απόπειρά του να καταλάβει το λιμάνι του Καστελιού αντιμετώπισε το 1ο Ελληνικό Σύνταγμα και τους Κρητικούς, τους άτακτους, όπως τους έλεγαν. Ο Antony Beevor στη σπουδαία ιστορία του της Μάχης της Κρήτης γράφει ότι πενήντα τρεις Γερμανοί και ο Mürbe σκοτώθηκαν ενώ οι υπόλοιποι αιχμαλωτίστηκαν. Οι άτακτοι υποδέχτηκαν με τον παραδοσιακό τους τρόπο τους εισβολείς. Οι Γερμανοί, συνηθισμένοι να προελαύνουν αστραπιαία και να ταπεινώνουν τον αντίπαλο βρέθηκαν απροετοίμαστοι. Η ενστικτώδης αντίδρασή τους έγραψε μια ακόμη μαύρη σελίδα στην Ιστορία της Γερμανίας εκείνης της εποχής. Επιδόθηκαν σε αντίποινα τυφλής και εφευρετικής βίας.
Οι αριθμοί είναι ενδεικτικοί. Κατά τον Beevor οι Γερμανοί έχασαν 3.986 άνδρες ενώ οι σύμμαχοι 3.579. Κακή αριθμητική για μια θερμή υποδοχή. Για τους αμάχους τα δεδομένα είναι συγκεχυμένα. Η επιτροπή που συνέστησε η Κυβέρνηση Βούλγαρη το 1945 για την αποτίμηση των ωμοτήτων των Γερμανών στην Κρήτη και συνίστατο από τους Ιωάννη Καλιτσουνάκη, Ιωάννη Κακριδή, Νίκο Καζαντζάκη και Κωνσταντίνο Κουτουλάκη, εκτίμησε ότι περίπου 3.000 εκτελέστηκαν στο νησί. Η ίδια επιτροπή ανέβασε τις απώλειες των Γερμανών σε 6.000. Οι αριθμοί έχουν τη σημασία τους αλλά περισσότερο αξίζουν οι λεπτομέρειες.
Γράφει η έκθεση: «[Οι Γερμανοί] παρά τον Αλικιανόν, τον Δραπανιάν και αλλαχού, έσπευδον να συλλάβουν γυναίκας και παιδιά, επί των ώμων των οποίων εστήριζον το οπλοπολυβόλον των, αναγκάζοντες αυτούς να προχωρούν ενώ εκείνοι, κρυμμένοι όπισθέν των, επυροβόλουν.» Στον Αλικιανό εκτέλεσαν 42 και τους έριξαν σε ομαδικό τάφο. Η έκθεση σημειώνει, «Πολλοί ετάφησαν ζώντες ακόμη.»
Οι περισσότεροι από τους Γερμανούς ήταν νεαροί με τα κεφάλια τους γεμάτα μια Ιστορία γραμμένη στραβά, με ένα μείγμα από σλόγκαν, αποφθέγματα της ανθρώπινης ψυχοπαθολογίας περί ανώτερων φυλών και υπανθρώπων, ένα αίσθημα παντοδυναμίας αλλά και τρόμου του θανάτου, μια αλλόκοτη πειθαρχία στον ηγέτη που είχαν διδαχτεί από μικρά παιδιά, και είχαν, με ελάχιστες εξαιρέσεις, μεγαλομανείς και διεστραμμένους ηγέτες. Κάπως έτσι ξεκίνησε η διαμόρφωση του αδίστακτου γερμανού εγκληματία πολέμου. Ο Μπίσμαρκ είχε πει για τους ομοεθνείς του: «Το ηθικό θάρρος είναι σπάνιο προτέρημα στη Γερμανία, αλλά εγκατέλειπε απολύτως τον Γερμανό τη στιγμή που φορούσε μια στολή.» Ήταν οι ίδιοι ομοεθνείς που διετείνοντο ότι αγνοούσαν τι γινόταν στα στρατόπεδα του θανάτου σε όλη την Ευρώπη, όταν οι σύμμαχοι τους υποχρέωναν να βλέπουν ταινίες γυρισμένες σε αυτά τα στρατόπεδα. Οι πιο πολλοί έβρισκαν καταφύγιο στην υποτιθέμενη άγνοια και στην υποτιθέμενη υποχρέωσή τους να υπακούουν διαταγές. Το έθνος με τις τόσες κορυφαίες προσωπικότητες της επιστήμης και της τέχνης επεδείκνυε ωριμότητα μικρού παιδιού όταν έπρεπε να πάρει μεγάλες αποφάσεις και να αποδεχθεί τις ευθύνες του.
Η Ελλάδα πλήρωσε πολύ ακριβά τη γερμανική κατοχή. Ανάλογα με την πηγή, 500,000 – 800,000 άνθρωποι έχασαν την ζωή τους, δηλαδή το 7 – 11% του συνολικού πληθυσμού. Εξ αυτών οι 70,000 εκτελέστηκαν. Η οικονομία διαλύθηκε τελείως, η Τράπεζα της Ελλάδος εξαναγκάστηκε να χορηγήσει στους κατακτητές της δάνειο 476 εκατομμυρίων μάρκων με 0% επιτόκιο, οι υποδομές της χώρας και η βιομηχανία κατεστράφησαν και εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι αφέθηκαν στο έλεος της πείνας. Έναντι αυτών, η Γερμανία πλήρωσε στην Ελλάδα το 1960 115 εκατομμύρια μάρκα και το θέμα εθεωρήθη λήξαν. Μια χρεοκοπημένη χώρα δύσκολα μπορεί να επικαλεστεί το διεθνές δίκαιο.
Οι Σύμμαχοι είχαν εκπλαγεί με τις υπερφυσικές ικανότητες των Γερμανών στρατιωτών. Μπορούσαν να προελαύνουν χωρίς ύπνο και τροφή επί δύο και τρία ημερόνυχτα όταν οι δικοί τους στρατιώτες είχαν καταρρεύσει από την εξάντληση και το στρες. Δεν γνώριζαν το μυστικό όπλο των Γερμανών, αποκορύφωμα υποκρισίας και ψεύδους των Ναζί. Οι στρατιώτες της Wehrmacht πολεμούσαν υπό την επήρεια ναρκωτικών, όπως κάνουν σήμερα οι ανταρτικές ομάδες μικρών παιδιών που μετατρέπονται σε αδίστακτους δολοφόνους στις αφρικανικές χώρες.
Η Γερμανία στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα είχε μερικούς από τους σπουδαιότερους χημικούς του κόσμου. Εκείνη την εποχή η Bayer συνέθεσε την ασπιρίνη που ήταν γνωστή στους Αρχαίους Έλληνες ως αναλγητικό που έβγαινε από τον φλοιό της ιτιάς. Η ίδια εταιρεία λίγο αργότερα παρήγαγε ηρωίνη. Στη Γερμανία των Ναζί οι χρήστες ναρκωτικών απαγορευόταν να παντρευτούν και τους υποχρέωναν σε στείρωση. Η επίσημη κυβέρνηση όμως μετέτρεψε τον στρατό σε χρήστες ναρκωτικών με πρώτο τον ηγέτη τους Χίτλερ.
Στους Ολυμπιακούς Αγώνες του 1936 στο Βερολίνο οι Αμερικανοί αθλητές χρησιμοποιούσαν Benzedrine για να αυξήσουν τις επιδόσεις τους. Η γερμανική εταιρεία Temmler τότε προσπάθησε να συνθέσει κάποια καλύτερη ουσία για τους Γερμανούς αθλητές και δημιούργησε τη μεταμφεταμίνη με το εμπορικό όνομα Pervitin. Η εφαρμογή της όμως δεν έγινε στα στάδια αλλά στο πεδίο της μάχης. Η ουσία με τη μορφή χαπιού δοκιμάστηκε στους στρατιώτες με εκπληκτικά αποτελέσματα. Αποκτούσαν αίσθημα ευφορίας και αυτοπεποίθησης, απώλεια του αισθήματος πείνας, απόλυτη πειθαρχία και έντονη διάθεση για δράση, ακόμη και διάπραξη εγκλημάτων. Η Wehrmacht παρήγγειλε 35 εκατομμύρια χάπια που χορηγούσε στους στρατιώτες σε σωληνάρια. Ακολούθησαν πολλές άλλες τεράστιες παραγγελίες. Οι στρατιώτες τα ονόμαζαν χάπια στούκας ή χάπια Hermann Goering. Ο ίδιος ο Χίτλερ, ο «καθαρός, μεγαλοφυής, χορτοφάγος ηγέτης που δεν άγγιζε οινόπνευμα», κάθε ημέρα ζητούσε ενέσεις από τον προσωπικό του γιατρό Theodor Morell, με ουσίες όπως γλυκόζη, μορφίνη, κοκαΐνη, μεταμφεταμίνες, τεστοστερόνη και εκχυλίσματα από την καρδιά και το συκώτι γουρουνιού και τους όρχεις ταύρου, καθώς και διάφορα στεροειδή.
Στην Κρήτη οι Γερμανοί δεν ανέχτηκαν τον ατομισμό και το αίσθημα τιμής του Κρητικού. Οι εισβολείς με την πεποίθηση της ανωτερότητάς τους ήξεραν ελάχιστα για τους κατοίκους. Περίμεναν ότι θα τους προσκυνούσαν δουλικά. Αντ’ αυτού συνάντησαν πρωτοφανή αντίσταση. Όταν όλος ο κόσμος υποκλινόταν στην ανίκητη στρατιωτική τους μηχανή και στην υποτιθέμενη βιολογική τους ανωτερότητα, τούτοι εδώ με μαχαίρια, τσεκούρια και όπλα του 19ου αιώνα τους πολέμησαν με πρωτόγνωρη γενναιότητα. Έπρεπε να πάρουν το μάθημά τους άμεσα και χωρίς συναισθηματισμούς.
Ο στρατιωτικός κανονισμός των αλεξιπτωτιστών ήταν σαφής: «Πολεμούμε με ιπποτισμό τον τακτικό στρατό αλλά είμαστε ανελέητοι στους αντάρτες.» Είχαν μάθει να προχωρούν αστραπιαία με ελάχιστες απώλειες. Στην Κρήτη μόνο την πρώτη ημέρα έχασαν 2.000. Ο στρατηγός Kurt Student έδωσε άμεσα τη διαταγή να επιβληθούν οι ακόλουθες ποινές χωρίς στρατοδικεία και άλλες διαδικασίες στα «κτήνη και τους δολοφόνους» όπως αποκάλεσε τους Κρητικούς: τουφεκισμός, πρόστιμα, ολικό κάψιμο χωριών, και εξόντωση ολόκληρου του άρρενος πληθυσμού μιας περιοχής που αντιστάθηκε.
Όταν ήθελαν πληροφορίες, δεν δίσταζαν να επιδίδονται σε άγρια βασανιστήρια. Κατά την έκθεση της Επιτροπής, στο χωριό Γουδέτσι συνέλαβαν τον Γεώργιο Κουρουπάκη επειδή, είπαν, ήταν κατάσκοπος των Άγγλων. Του έμπηξαν βελόνες στα νύχια τα οποία μετά τα ξερίζωσαν. Ο Κουρουπάκης καταδικάστηκε σε θάνατο αλλά του είπαν ότι θα του έδιναν χάρη αν πρόδιδε τους συνεργάτες του. Εκείνος δεν κατέδωσε κανέναν και εκτελέστηκε.
Στον Αλικιανό συνέλαβαν τον Θεοχάρη Σφιγγάκη και τον βασάνισαν για να καταδώσει συγχωριανούς του που πολέμησαν κατά την εισβολή. Γράφει η έκθεση: «Υπεχρεώθη να πίη τα ούρα του, ακολούθως με δεμένα τα πόδια κατεκρημνίσθη από μίαν κλίμακα, τέλος τον εκάρφωσαν εις τα χέρια και εις τα πόδια. Μετά πολλάς περιπετείας κατώρθωσε να δραπετεύση, συλληφθείς όμως αργότερον ετυφεκίσθη την 14-8-1944.»
Υπερβολικές και αναπόδεικτες εκθέσεις για ακρωτηριασμό γερμανών αιχμαλώτων από τους Κρητικούς έφτασαν στο Βερολίνο αμέσως μετά την εισβολή. Ο Goebbels και ο Goering εκμεταλλεύτηκαν τις εκθέσεις για λόγους προπαγάνδας. Ο Goering έδωσε διαταγή στον στρατηγό Student να προβεί σε αντίποινα. Ο βασικός λόγος των αντιποίνων ήταν η τρομοκράτηση του πληθυσμού που είχε τολμήσει να αντισταθεί.
Στις 20 Μαΐου του 1941 Γερμανοί αλεξιπτωτιστές έπεσαν στο Κοντομαρί στην περιοχή του Πλατανιά. Τους περίμενε η άμυνα των Νεοζηλανδών και των Κρητικών με τσεκούρια, μαχαίρια και δρεπάνια. Από τους 600 εισβολείς οι 400 σκοτώθηκαν στην επιχείρηση. Ο Student αντέδρασε άμεσα. Στις 2 Ιουνίου, αφού το νησί είχε καταληφθεί, τέσσερα φορτηγά με αλεξιπτωτιστές μπήκαν στο χωριό υπό τον υπολοχαγό Horst Trebes. Συγκέντρωσαν όλους τους κατοίκους και ξεχώρισαν τους άντρες που τους οδήγησαν σε έναν ελαιώνα. Κατά τα γερμανικά αρχεία εκτέλεσαν 23, κατ’ άλλους 60. Ήταν η πρώτη εκτέλεση αμάχων στην Ευρώπη. Η επιχείρηση κινηματογραφήθηκε με γερμανική έμφαση στη λεπτομέρεια για λόγους προπαγάνδας. Το φιλμ ανακαλύφθηκε από τον Έλληνα δημοσιογράφο Βάσο Μαθιόπουλο στα αρχεία της Δ. Γερμανίας. Την κινηματογράφηση είχε κάνει ο Franz Peter Weixler, ο οποίος δικάστηκε από τους Γερμανούς επειδή είχε αποκαλύψει μέρος του υλικού του κατά τη διάρκεια του πολέμου και, κατά το κατηγορητήριο, είχε βοηθήσει Κρητικούς να αποδράσουν. Ο Weixler επισκέφθηκε το Κοντομαρί το 1955 όπου οι ντόπιοι τον δέχτηκαν με τους συνήθεις κανόνες φιλοξενίας σε μια ταβέρνα. Όταν όμως εκείνος τους είπε ότι υπάκουε σε διαταγές, κάποιος του είπε ότι εκεί τέλειωσαν οι κανόνες της φιλοξενίας και έφυγαν από την ταβέρνα αφήνοντάς τον μόνο. Ο υπολοχαγός Trebes σκοτώθηκε στη Νορμανδία το 1944 σε ηλικία 27 ετών. Μερικές φορές η τυχαιότητα συμπίπτει με τη δικαιοσύνη, έστω και πρωτόγονη.
Στις 23 Μαΐου του 1941 Γερμανοί μοτοσυκλετιστές με πολυβόλα MG 34 στο πλαϊνό καλάθι προσπάθησαν να φτάσουν στην Παλαιόχωρα μέσω Καντάνου. Στα Φλώρια του Σελίνου τους περίμεναν οι ντόπιοι για τη συνήθη υποδοχή που ακόμη μια φορά προσέβαλε την πρωσική τιμή. Στις 24 και 25 του ίδιου μήνα οι Κρητικοί αντιμετώπισαν τις ενισχυμένες δυνάμεις της 5ης Ορεινής Μεραρχίας των Γερμανών. Τα όρια ανοχής των εισβολέων ήταν μικρά και δυο ημέρες αντίστασης ήταν πολλές για τον πειθαρχημένο στρατό τους.
Μια ημέρα μετά τη σφαγή στο Κοντομαρί, ο Student διέταξε νέα αντίποινα. Ο γνωστός Trebes μπήκε στην Κάντανο επί κεφαλής στρατιωτών του 1ου αερομεταφερόμενου συντάγματος. Εκτέλεσαν 180, σκότωσαν όσα ζώα βρήκαν και έκαψαν και ισοπέδωσαν το χωριό. Στους επιζώντες κατοίκους δεν επετράπη να επιστρέψουν. Το χωριό εθεωρείτο πλέον νεκρή ζώνη. Έστησαν και τρεις πινακίδες που ακόμη και σήμερα διαβάζει ο επισκέπτης στα Γερμανικά και Ελληνικά στο κέντρο του χωριού που τώρα όμως σφύζει από ζωή. Μια πινακίδα γράφει: «Εδώ υπήρχε η Κάνδανος. Κατεστράφη προς εξιλασμόν της δολοφονίας 25 Γερμανών Στρατιωτικών.»
Ο Student δικάστηκε το 1947 για εγκλήματα πολέμου στην Κρήτη, αλλά όχι για τις σφαγές αμάχων στο Κοντομαρί και την Κάντανο και καταδικάστηκε σε 5 χρόνια φυλάκιση. Ελευθερώθηκε ένα χρόνο αργότερα για ιατρικούς λόγους. Πέθανε το 1978 σε ηλικία 88 ετών. Οι νέα τάξη πραγμάτων μετά τον πόλεμο απαιτούσε ταχεία λήθη και αλλόκοτες συμμαχίες. Πολλοί εγκληματίες πολέμου έζησαν τη ζωή τους κανονικά στη Γερμανία και αλλού. Ο στρατηγός Bruno Brӓuer ήταν από τους άτυχους που καταδικάστηκαν άδικα στη λάθος στιγμή και τουφεκίστηκαν. Στην Ελλάδα πολλοί αγωνιστές έμειναν αδικαίωτοι και πολλοί συνεργάτες των Γερμανών έζησαν ατιμώρητοι – κάποιοι απέκτησαν και αξιώματα. Τα δικαστήρια που δίκαζαν δωσίλογους, στις περισσότερες περιπτώσεις, απάλλασσαν κοινούς δολοφόνους και καταδότες με διαδικασίες που διαρκούσαν μερικές ώρες. Έλληνες που φορούσαν περιβραχιόνια με σβάστικες μετατρέπονταν σε αξιοσέβαστους πολίτες. Ευτυχώς η Κρήτη είχε ελάχιστους τέτοιους. Η δικαιοσύνη όπως και η Ιστορία είναι πολύ ιδιόμορφες οντότητες.
Η τύχη μερικές φορές έδειχνε πόσο ευάλωτοι είναι οι ισχυροί σε ανώμαλες περιόδους. Στις 25 Σεπτεμβρίου του 1943 οι Γερμανοί κύκλωσαν το χωριό Κουστογέρακο. Στην περιοχή οι Άγγλοι είχαν κάνει ρίψεις όπλων από αεροπλάνα και οι Γερμανοί ήθελαν να εξακριβώσουν λεπτομέρειες και να βρουν ενόχους. Όλοι οι άνδρες είχαν διαφύγει και οι Γερμανοί συγκέντρωσαν τις γυναίκες και τα παιδιά και ρωτούσαν πού κρύβονταν οι άνδρες. Κανείς δεν μίλησε. Έστησαν τότε στη μικρή πλατεία ένα πολυβόλο και ήταν έτοιμοι για την εκτέλεση. Δεν είχαν αντιληφθεί ότι ήταν περικυκλωμένοι και ήδη τους σκόπευαν από τις γύρω ρεματιές οι άνδρες που τόσο επίμονα έψαχναν. Η πρώτη σφαίρα βρήκε τον πολυβολητή από το όπλο του Κωστή Πατεράκη από απόσταση περίπου 400 μέτρων. Οι υπόλοιποι δέχτηκαν τα πυρά των χωριανών και όσοι γλύτωσαν αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν. Οι κάτοικοι του χωριού είχαν σωθεί και πήραν τα βουνά με τα λίγα τους υπάρχοντα. Μεταξύ 30ης Σεπτεμβρίου και 3ης Οκτωβρίου οι Γερμανοί έκαψαν το άδειο Κουστογέρακο, τη Μονή και τον Λειβαδά. Είχαν γίνει βαρετά προβλέψιμοι και χωρίς πρωτοτυπία. Η μικρή τους φαντασία δεν διέφευγε από τον κύκλο της κτηνώδους βίας που στην Κρήτη δεν απέδιδε. Είχαν εκπαιδευτεί σε ένα πράγμα και αυτό έκαναν με βλακώδη επιμονή όπως τους επέβαλε η τευτονική τους πειθαρχία.
Μετά τον πόλεμο πολλοί προσπάθησαν να ερμηνεύσουν τη συμπεριφορά ενός λαού που, κατά τα φαινόμενα, ήταν από τους πιο πολιτισμένους του κόσμου. Παρεμπιπτόντως, οι Ιάπωνες, ένας άλλος πολιτισμένος λαός, είχαν διαπράξει εγκλήματα πολέμου εξ ίσου απεχθή ή και χειρότερα στην Άπω Ανατολή την ίδια περίοδο. Ενίοτε επιδίδονταν σε κανιβαλισμό των αντιπάλων και σε συστηματικούς βιασμούς υπό την καθοδήγηση του επιτελείου τους. Θεωρητικές ερμηνείες που δεν βασίζονται σε πειστικά δεδομένα αδυνατούν να εξηγήσουν τέτοιες αλλόκοτες συμπεριφορές. Τη λύση στο πρόβλημα έδωσε ένας νεαρός Αμερικανός φοιτητής ο Stanley Milgram και άλλοι κοινωνικοί ψυχολόγοι που τον ακολούθησαν. Τα πειράματα που διεξήγαγαν, αν και έχουν κατηγορηθεί για επιστημονική μεροληψία, δίνουν μια άποψη της ψυχολογίας του βασανιστή και του δολοφόνου.
Οι άνθρωποι σε ποσοστό πάνω από το 60% και εφ’ όσον βρεθούν κάτω από την κατάλληλη πίεση και τις κατάλληλες συνθήκες, θα υπακούσουν οποιαδήποτε διαταγή, οσοδήποτε και αν έρχεται σε αντίθεση με τις συνήθεις ηθικές αναστολές. Επομένως το ζήτημα είναι να βρεθούν οι μηχανισμοί εκείνοι που δεν θα επιτρέπουν τη δημιουργία τέτοιων συνθηκών. Σήμερα η κοινωνική ψυχολογία προβάλλει επτά λόγους για να ξεκινήσει μια ομάδα ανθρώπων ένα μαζικό έγκλημα:
· Την πεποίθηση ότι οι άλλοι είναι υπάνθρωποι
· Την ανωνυμία των εγκληματιών
· Τη διάχυση της προσωπικής ευθύνης σε ένα μεγάλο πλήθος ατόμων που κάνουν παρόμοιες πράξεις
· Την τυφλή υπακοή στην εξουσία
· Την τυφλή υπακοή στις αρχές μιας ομάδας
· Την ανοχή του κακού μέσω αδιαφορίας και αδράνειας
· Το να κάνει κανείς το πρώτο βήμα χωρίς σκέψη.
Βλέπουμε τέτοια χαρακτηριστικά σήμερα στα εθνικιστικά κινήματα σε πολλές χώρες της Ευρώπης, στην εκλογή του Τραμπ, και στην αναβίωση του Ναζισμού στη χώρα μας και αλλού. Πολλοί νέοι του 21ου αιώνα δεν διστάζουν να ενταχθούν σε ακραία κινήματα κάτω από την πίεση της ανεργίας και της χαώδους ανισοκατανομής του εισοδήματος. Η Ευρώπη σήμερα ανεγείρει τείχη. Η θρησκεία συχνά είναι το πρόσχημα, όπως για παράδειγμα ο φόβος του Ισλάμ. Αλλά η Ευρώπη δεν είναι μόνη. Στη Μυανμάρ ή Μπούρμα σήμερα περίπου 900,000 μουσουλμάνοι της ινδοάριας φυλής των Rohingya έχουν εκδιωχθεί βίαια από τους βουδιστές. Οι άνθρωποι αυτοί δεν έχουν υπηκοότητα και για να αποφύγουν τη σφαγή καταφεύγουν στο Μπανγκλαντές. Το Ισραήλ χωρίζει Ισραηλινούς και Παλαιστίνιους με έναν τοίχο και τώρα σχεδιάζεται τοίχος που θα χωρίζει Αμερικανούς και Μεξικανούς.
Ο φυλετισμός, η οργάνωση δηλαδή σε φυλές, ένωνε επί χιλιάδες χρόνια τους ανθρώπους μέσω κοινών μύθων ώστε να επιβιώσουν στο εχθρικό περιβάλλον όπου άλλες φυλές ανταγωνίζονταν για τους ίδιους πόρους. Τότε η πίστη στο δόγμα της φυλής ισοδυναμούσε με την επιβίωση. Σήμερα ο φυλετισμός είναι ένας αναχρονισμός της εξέλιξης. Με την τεχνολογία, τις επικοινωνίες και τις μεταφορές η γη μετασχηματίζεται σε ένα μεγάλο χωριό. Ο φυλετισμός που εκφράζεται με την απομόνωση και το μίσος για τον άλλο, αντί για χαρακτηριστικό επιβίωσης έχει μετατραπεί σε χαρακτηριστικό αποδόμησης. Χωρίς αποδοχή της διαφορετικότητας στο χρώμα, στη θρησκεία, και στις συνήθειες ο κόσμος δεν στέκει σε ευσταθείς βάσεις.
Μετά τον πόλεμο έγιναν σοβαρές προσπάθειες ολοκλήρωσης μέσω της δημιουργίας των Ηνωμένων Εθνών, της Ευρωπαϊκής Ένωσης και άλλων οργανισμών. Ταυτόχρονα τα περισσότερα έθνη εγκαθίδρυσαν προοδευτικά δημοκρατικά καθεστώτα. Οι περισσότερες δικτατορίες ανατολικού ή δυτικού τύπου κατέρρευσαν. Ο δρόμος όμως στα ανθρώπινα δεν είναι ανθόσπαρτος. Η πρόοδος δεν γίνεται απότομα με τεράστια βήματα και επαναστάσεις αλλά βαθμιαία με μικρές μεταβολές. Το πιο σπουδαίο είναι ότι η πρόοδος ποτέ δεν είναι δεδομένη, αλλά πρέπει να φρουρείται διαρκώς. Λίγη χαλάρωση και οι σκοτεινές δυνάμεις μπορούν να πάρουν το πάνω χέρι όπως συμβαίνει σε κάποιο βαθμό σήμερα.
Ο άνθρωπος έχει εγγεγραμμένα στο γενετικό του υλικό τα χαρακτηριστικά του ατομικού και του ομαδικού ανταγωνισμού, της επιβίωσης δηλαδή έναντι του πλησίον και της επιβίωσης της δικής του ομάδας έναντι της γειτονικής. Ισοδύναμα, έχει τα χαρακτηριστικά της βίας και του αλτρουισμού ή του καλού και του κακού, όπως περιγράφουν οι ιστορίες κάθε έθνους. Σήμερα, στον παγκοσμιοποιημένο πλανήτη χρειαζόμαστε τις δυνάμεις του αλτρουισμού ή του καλού πολύ περισσότερο από τις δυνάμεις του μυωπικού ατομισμού. Η ατομική επιβίωση εξαρτάται πλέον όχι μόνο από την επιβίωση του ομοεθνούς μας αλλά και του κάθε πολίτη της γης. Χρειαζόμαστε τρόπους συνεννόησης και συμβίωσης. Παγκόσμια προβλήματα όπως τα οικονομικά, η κρίση του περιβάλλοντος ή οι πυρηνικοί εξοπλισμοί αφορούν όλους μας ανεξάρτητα από εθνική ταυτότητα. Ο κόσμος είναι αλληλένδετος. Κραυγές απομονωτισμού, απαξίωσης των άλλων, ρατσισμού και μίσους είναι ηθικά απεχθείς για ένα βασικό λόγο: οδηγούν με βεβαιότητα στην αποσύνθεση της ανθρωπότητας.
Πριν από 76 χρόνια οι Γερμανοί έδειξαν στον κόσμο και στην Κρήτη μερικές από τις σκοτεινότερες όψεις της ανθρώπινης φύσης. Η ανθρώπινη φύση όμως δεν είναι μονοσήμαντη. Είναι ένα πολύπλοκο έργο της εξέλιξης που, αν και δεν έχει ερμηνευτεί πλήρως, γνωρίζουμε ότι διαθέτει τεράστια αποθέματα αρετής. Το είδαμε αυτό στην Κρήτη του 1941. Οι Κρητικοί έδειξαν στον κόσμο ότι δεν υπακούουν τυφλά την εξουσία οποιουδήποτε, ότι δεν στέκουν απαθείς θεατές όταν οι φλόγες της αποδόμησης υψώνονται, ότι δεν αποσείουν τις ευθύνες τους, ότι δεν πουλούν την αξιοπρέπεια σε οιονδήποτε. Οι Κρητικοί θυμίζουν στον σύγχρονο κόσμο ότι υπάρχει εναλλακτικός δρόμος στα ουρλιαχτά των Νεοναζί, στις κραυγές των απομονωτιστών της Ευρώπης, της Αμερικής, και της Ρωσίας, στις ενάρετες φωνές των δανειστών που ειρωνικά μας έρχονται πάλι στη γερμανική γλώσσα, στις δυνάμεις του σκοταδισμού που πασχίζουν να καταλύσουν τα μεταπολεμικά επιτεύγματα της δημοκρατίας. Έχουμε κάνει πολλή πρόοδο τις τελευταίες δεκαετίες, αλλά κάθε πρωί που ξεκινάμε την ημέρα μας, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι καμιά πρόοδος δεν διαρκεί αν δεν την φρουρούμε διαρκώς.